Brukerkurs i UNIX

Trond Kandal

13. november 2020

Forord

Dette kurset starta p

a mange m

atar som eit “sideprosjekt” medan eg arbeidde

a Institutt for Informatikk, AVH, UNIT. Mange studentar spurte meg om eit

introduksjonskurs til UNIX. Studentane hadde hørt om UNIX og verktøy un-

der UNIX som kunne betre produktiviteten. Eg fekk mange tilbakemeldingar

a at dette kurset har hjelpt mange i gang. Bl.a vart det brukt i undervisninga

ved instituttet,— seinare ogs

a i undervisning ved Høgskolen i Østfold. Mange

andre har ogs

a bedt om

a f

a ein kopi.

Eg driv fortsatt og ﬂikkar litt p

a kurset i ledige stunder og tek gjerne imot

innspel p

a ting som manglar, eller som kan gjerast betre.

For meg har det viktigaste vore at alle som har interesse for

a lære seg UNIX

kan f

a ein introduksjon,— og forh

apentlegvis inspirere til

a lære meir. Kurset

gir ikkje ein fullstendig introduksjon,— men ein smak p

a kva UNIX kan tilby.

Eg starta

a skrive p

a i 1993 og fortsatt er det personar som spør meg om dei

kan f

a ein kopi. Eg tek dette som ein indikasjon p

a at UNIX er fortsatt like

aktuelt no idag som for 20

ar sidan. UNIX har ofte blitt karakterisert som eit

døende system av s

akalla bedrevitere,— men operativsystemet ser ut til

a ha

ein betydleg “stayer”-evne. Pr. idag er UNIX

det operativsystemet som gir

best ytelse ved tunge oppg

aver, gir best stabilitet og eit konsistent grensesnitt

sjølv om det har vore ein betydeleg utvikling.

For min eigen del starta mitt kjennskap til UNIX i 1987 og sidan det har eg

ade vore systemadministrator og brukar av SunOS 4.x, Solaris, Interactive

UNIX, A/UX, SCO UNIX, Linux og MacOSX. Fortsatt drar eg stor nytte av alt

eg har tileigna meg av kunnskap til

a jobbe fortare og enklare,— og eg h

apar

at du som lesar vil gjere det same. Eg trur ikkje du vil angre deg dersom du

investerer litt tid p

a lære deg UNIX/Linux.

Lykke til.

Trond Kandal

ar eg seier UNIX inkluderer det alle UNIX–system,– ogs

a UNIX–liknande system som Linux

Innhald

1 Innledning 12

1.1 Skrivem

ate i dette kurset . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

2 Introduksjon 14

2.1 Sagnet og det kontroversielle rundt UNIX . . . . . . . . . . . . . 16

2.2 Filosoﬁen bak UNIX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

2.3 Det moderne UNIX-systemet,- for og imot . . . . . . . . . . . . . 18

2.4 Litt historikk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

3 Om UNIX som operativsystem 20

3.1 Kva skal eit operativsystem gjere ? . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

3.2 Kva gjer UNIX ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

3.2.1 Kjernen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

3.2.2 Skallet,— kommandotolkaren . . . . . . . . . . . . . . . . 21

3.2.3 Kommandoer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

3.2.4 Prosessar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

3.2.5 Brukarar og grupper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

4 Grunnleggande kommandoar 25

4.1 Logge inn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

4.2 Logge ut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

4.3 Liste ﬁlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

4.4 Kikke p

a innhold i ﬁlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

4.5 Slette ﬁlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

4.6 Kven er innlogga ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

4.7 Forandre passord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

5 Skallet 33

5.1 Jokertegn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

5.2 Miljøvariable . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

5.3 Standard inn og standard ut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

5.4 Returverdiar fr

a kommandoar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

6 Filsystemet 40

6.1 Filar i UNIX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

6.2 Katalogstruktur og viktige katalogar . . . . . . . . . . . . . . . . 40

6.3 Filnamn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

6.4 Tilgangsrettighetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

4 INNHALD

6.5 Forandre eigar og gruppe p

a ﬁlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

6.6 Forandre tilgangsrettighetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

6.7 Sette standard tilgangsrettighetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

6.8 Navigering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

6.8.1 St

aande katalog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

6.8.2 Endre st

aande katalog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

6.9 Opprette og slette katalogar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

6.10 Kopiere og ﬂytte ﬁlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

7 VI 50

7.1 Introduksjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

7.1.1 Sette terminal-type . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

7.1.2 Oppstart av VI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

7.1.3 Modus i VI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

7.1.4 Skifting mellom modus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

7.1.5 Avslutte VI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

7.1.6 Lagre ﬁlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

7.1.7 Lese inn ﬁlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

7.1.8 Viktige kommandoar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

7.1.9 Skifte mellom ﬁlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

7.1.10 Oppfrisking av skjerm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

7.1.11 Utgang til skall . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

7.2 Redigering med VI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

7.2.1 Angre siste kommando . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

7.2.2 Skifte fr

a kommandomodus til tekstmodus . . . . . . . . 56

7.2.3 Tekstmodus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

7.2.4 Flytting rundt i bufferet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

7.2.5 Søking etter tekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

7.2.6 Forandre tekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

7.2.7 Slette tekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

7.2.8 Gjenta siste kommando . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

7.2.9 Klipp, kopier og lim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

7.2.10 Klipp, kopier og lim ved hjelp av linjenummer . . . . . . 59

7.2.11 Konﬁgurering av vi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

7.2.12 Filtrering av tekst inne i vi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

8 Emacs 62

8.1 Fundamentale konsept for Emacs . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

8.2 Starte Emacs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

8.3 Deling av vindu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

8.4 Lagre buffer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

8.5 Avslutte Emacs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

8.6 Hjelpsystemet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

8.7 Flytting rundt i bufferet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

8.8 Sletting av tekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

8.9 Merking i Emacs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

8.10 Klipp og lim i Emacs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

8.11 Søk og erstatt i Emacs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

8.12 Utgang til skall . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

8.13 Modus i Emacs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

INNHALD 5

8.13.1 Modiﬁkasjonar til modus . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

8.14 Oppstartﬁl for Emacs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

9 Regulære uttrykk og avansert redigering 70

9.1 Basiskonsept for regulære uttrykk . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

9.2 Alle enkle tegn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

9.2.1 Søking ved hjelp av mengder . . . . . . . . . . . . . . . . 70

9.2.2 Søking ved hjelp av rekkjer . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

9.2.3 Unnta spesialteikn for

a bli oppfatta som operatorar . . . 71

9.2.4 Spesialteikn for start og slutt p

a linje . . . . . . . . . . . . 71

9.2.5 Bygging av komplekse regulære uttrykk . . . . . . . . . 72

9.2.6 Den lengste strengen som passar . . . . . . . . . . . . . . 72

9.3 Kommandoen grep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

9.3.1 Kommandoane fgrep og egrep . . . . . . . . . . . . . . . . 73

9.4 Søking i vi ved hjelp av regulære uttrykk . . . . . . . . . . . . . 74

9.4.1 Substituering i vi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

9.4.2 Konkatenering av strengar i vi . . . . . . . . . . . . . . . 75

9.4.3 Substituering i eit omr

ade av linjer . . . . . . . . . . . . . 75

9.4.4 Meir om linjeadressering . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

9.4.5 Kontekstadressering med regulære uttrykk . . . . . . . . 76

10 Fleire kommandoar til vanleg bruk 77

10.1 Bruk av miljøvariabelen PATH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

10.2 Kommandoen banner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

10.3 Blanke skjermen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

10.4 Kommandoen date . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

10.5 Kommandoen cal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

10.6 Kommandoen calendar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

10.7 Programmet more . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

10.8 Programmet tail . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

10.9 Kommandoen head . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

10.10Kommandoen cmp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

10.11Kommandoen diff . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

10.12Kommandoen dircmp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

10.13Kommandoane sort og uniq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

10.14Kommandoane cut og paste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

10.15Kommandoen join . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

10.16Databaseoperasjonar p

a tekstﬁlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

10.17Kommandoen sleep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

10.18Kommandoen ﬁnd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

11 Skall-programmering 95

11.1 Lagre skallkommandoar i ﬁlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

11.2 Kommentarar i skallprogram . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

11.3 Operatoren if . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

11.4 Kommandoen test . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

11.5 Kommandoen exit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

11.6 Kommandoen expr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

11.7 Operatoren for . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

11.8 Operatoren while . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

6 INNHALD

11.9 Operatoren case . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

11.10Kommandoen printf og utskrifter fr

a skallprogram . . . . . . . . 105

11.11Operatoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

11.12Argument p

a kommandolinja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

11.13$#, $*, og posisjonsparametre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

11.14Feil og feilmeldingar i skallprogram . . . . . . . . . . . . . . . . 107

11.15Kommandoen getopt(s) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

11.16Kommandoen trap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

11.17Kommandoen wait . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

11.18Skallfunksjonar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

11.19Kommandosekvensar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

12 Prosesser 113

12.1 Tidsdeling i UNIX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

12.2 Om prioritetsklasser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

12.3 Kontrollere prosessar i tidsdeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

12.4 Bakgrunnsprosessar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

12.5 Logge ut medan bakgrunnsprosessar kjører . . . . . . . . . . . . 116

12.6 Foreldre og barn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

12.7 Kommandoen ps . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

12.7.1 Aktiviteten for andre brukarar . . . . . . . . . . . . . . . 118

12.7.2 Systemprosessar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

12.8 Drepe ein prosess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

12.9 Signal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

13 Utskrift til skrivar 123

13.1 Bruk av lp og lpr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

13.2 Opsjonar til lp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

13.3 Opsjonar til lpr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

13.4 Kanselere utskrifter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

13.5 Sjekke status p

a skrivar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

14 Basiskommunikasjon 127

14.1 Kommandoen news . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

14.2 Dagens tekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128

14.3 Kommandoen write . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128

14.3.1 Interaktiv bruk av write . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

14.4 Kommandoen wall . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

15 Korn– og C–skall 130

15.1 Korn–skallet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

15.1.1 Starte Korn skallet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

15.1.2 Kommandohistorie med ksh . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

15.1.3 Redigering p

a kommandolinja . . . . . . . . . . . . . . . 133

15.1.4 Aliaser i ksh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

15.1.5 Kommandoen whence . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

15.1.6 Thilde substitusjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

15.1.7 Forandre katalog under ksh . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

15.1.8 Kommandoen set . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

15.1.9 Forbetringar for skallprogrammering under ksh . . . . . 137

INNHALD 7

15.1.9.1 Aritmetriske operatorar . . . . . . . . . . . . . . 137

15.1.9.2 Tabellar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

15.1.9.3 Forbetra spørring, inn og ut . . . . . . . . . . . 138

15.1.9.4 Operasjonar p

a miljøvariable . . . . . . . . . . . 139

15.2 C–skallet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

15.2.1 Kommandolinja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

15.2.2 Setting av variable i csh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

15.2.3 Kommandohistorie og redigering av kommandoar i csh . 141

15.2.4 Hashing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142

15.2.5 Aliaser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142

15.2.6 Redirigering av I/O med csh . . . . . . . . . . . . . . . . 143

15.2.7 Skallprogrammering for csh . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

15.2.8 Finne ein kommando med csh . . . . . . . . . . . . . . . . 146

15.3 Velge skall for skallprogram . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

15.4 Valg av innloggingsskall . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

15.5 Jobbkontroll . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

16 Media 150

16.1 Diskblokker og i–noder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150

16.2 Filsystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

16.3 Ledig disk plass,— kommandoen df . . . . . . . . . . . . . . . . 151

16.4 Brukt diskplass,— kommandoen du . . . . . . . . . . . . . . . . 152

16.5 Komprimering av ﬁlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

16.6 Kommandoen dd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

16.6.1 dd,— kommandolinja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

16.7 “R

a” enhets aksess,— kommandoen cpio . . . . . . . . . . . . . 156

16.7.1 cpio og bruk av media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

16.7.2 Lage cpio-arkiv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

16.7.3 Lesing av cpio–arkiv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

16.7.4 Liste ut innholdet i eit arkiv . . . . . . . . . . . . . . . . . 158

16.7.5 Velge eit subsett av ﬁlar fr

a arkiv . . . . . . . . . . . . . . 158

16.7.6 Flytting av katalogar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158

16.8 Kommandoen tar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

16.8.1 Kommandolinja for tar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

17 Satsvis kjøring 161

17.1 Tidsdeling vs. sanntidsytelse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

17.2 UNIX er laga for

a kjøre heile tida . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

17.3 Utvidelse av kommandoen date . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

17.4 Tidsstempling av ﬁlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

17.5 Kommandoen touch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

17.6 Kommandoen at . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

17.6.1 Spesiﬁsere dato for at . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

17.6.2 Vise jobbkøen for at . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

17.7 Kommandoen batch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

17.8 Sikkerhetsvurderingar med at og batch . . . . . . . . . . . . . . . 167

17.9 Klokkefunksjonen i UNIX, cron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

17.9.1 Lage cron–jobbar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

18 Nettverkskommunikasjon 170

8 INNHALD

18.1 Aksess til andre maskiner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

18.1.1 Kommandoen rlogin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

18.1.2 Kommandoen rcp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

18.1.3 Kommandoen rsh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

18.1.4 Kommandoen telnet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174

18.2 Informasjonskommandoar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

18.2.1 rusers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

18.2.2 Kommandoen ﬁnger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176

18.2.3 Kommandoen ping . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

19 Secure Shell 178

19.1 Introduksjon til ssh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

19.1.1 Lage nøklar for ssh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

19.2 ssh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180

19.2.1 Opsjonar for ssh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182

19.2.2 Port–forwarding med ssh . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

19.3 ssh–agent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186

19.4 ssh–add . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

19.5 scp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

19.6 sftp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

20 Elektronisk post 192

20.1 Epost konseptet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192

20.1.1 Sende post . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

20.1.2 Lese post med mail . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

20.1.3 Adressering av elektronisk post . . . . . . . . . . . . . . 195

21 Vindussystemet X Windows 198

21.1 Prinsippet for vindussystemet X Windows . . . . . . . . . . . . 199

21.1.1 Starte X Windows . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

21.2 Miljøvariable under X Windows . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202

21.3 “Skrivebordsmenyen” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

21.4 Generiske X kommandolinje parametre . . . . . . . . . . . . . . 204

21.4.1 Geometry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204

21.4.2 Fontar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

21.4.3 Fargar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

21.4.4 Namn p

a vindu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

21.4.5 Opsjonen -help . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

21.5 Nyttige program under X Windows . . . . . . . . . . . . . . . . 207

21.6 X Windows og sikkerhet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

21.6.1 Kommandoen xhost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

21.6.2 Protokollen MIT–MAGIC–COOKIE–1 . . . . . . . . . . . 210

21.7 Ressursdatabasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212

22 Systemadministrasjon 215

23 Kjøyre-niv˚a 216

23.1 Initieringsﬁla for init,- /etc/inittab . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

23.2 K* og S* skript . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220

INNHALD 9

24 DNS 223

24.1 Kvifor DNS? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

24.2 Hierarki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

24.3 Interaksjon med /etc/hosts og /etc/resolv.conf . . . . . . . . . . . . 224

24.4 Konﬁgurasjon av DNS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224

24.5 Domene ﬁlane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226

24.6 Signal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228

25 Opprette brukarar 230

25.1 NIS, NIS+ eller Yellow Pages . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230

25.2 Formatet p

a passordﬁla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231

25.3 Formatet p

a /etc/shadow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231

25.4 Formatet p

a /etc/group . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232

25.5 Brukaridentitet i UNIX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232

25.6 Opprette brukarar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

25.6.1 Programmet vipw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

25.6.2 Admintool under SunOS 5.x . . . . . . . . . . . . . . . . 234

25.6.3 Kommandoane useradd, userdel og usermod for SunOS

5.x . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235

25.6.4 Opprette brukarar under RedHat–Linux . . . . . . . . . 237

25.7 Spesielle triks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

26 Network File System, NFS 241

26.1 Formatet for /etc/exports under RedHat-Linux . . . . . . . . . 242

27 Secure Shell (sshd) 244

27.1 SSH protokoll 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244

27.2 SSH protokoll 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

27.3 Kommando–eksekvering og vidaresending av data . . . . . . . 245

27.4 Autentiseringsmetodar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

27.5 Opsjonar for sshd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246

Figurar

3.1 Skjematisk framstilling av funksjonen til kjernen . . . . . . . . . 21

3.2 Skallet er grensesnittet mot brukaren . . . . . . . . . . . . . . . . 22

3.3 Rundt skallet ligg alle kommandoane som utgjer UNIX . . . . . 23

5.1 Standard ut, inn og feilmelding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

5.2 Redirigering ut til ﬁl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

5.3 Standard inn fr

a ﬁl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

5.4 Røyrlegging mellom prosessar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

6.1 Aksess-rettigheter p

a ﬁler under UNIX . . . . . . . . . . . . . . . 44

7.1 Ein opningsskjerm for VI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

8.1 Eit typisk vindu for Emacs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

19.1 Portforwarding med SSH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

20.1 Programmet de i aksjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

20.2 Det litt meir fancyprogrammet af under X Windows . . . . . . . 197

21.1 Tenar- og klient-prosessar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

21.2 Eit “fancy” root-vindu under X Windows . . . . . . . . . . . . . . 200

21.3 Innloggingsskjerm for xdm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

21.4 Bordplatemeny under ctwm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

21.5 Valg av fontar med xfd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

21.6 Handtering av ﬂeire skjermar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

24.1 Eit dns hierarki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224

25.1 Admintool under SunOS 5.x. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235

25.2 Vinduet for

a deﬁnere brukarar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236

25.3 Control-panel under RedHat-Linux . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

25.4 Aministrere brukarar og grupper under RedHat-Linux . . . . . 238

25.5 Dialog-vindu for

a opprette brukarar under RedHat-Linux. . . . 238

Tabellar

6.1 Rettighet og oktal verdi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

6.2 Oktale verdiar for tilgangsrettighetar . . . . . . . . . . . . . . . . 45

6.3 Teiknsymbol for brukargrupper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

6.4 Teiknsymbol for rettighetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

6.5 Operatorer for rettighetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

6.6 Sette umask . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

6.7 umask–rettigheter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

7.1 Viktige kommandoar i vi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

8.1 Viktige kommandoar i Emacs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

8.2 .emacs eksempel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

16.1 df for SunOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

16.2 df for System V Release 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

16.3 dfspace for System V Release 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

Kapittel 1

Innledning

Dette kurset er meint til

a vere eit brukerkurs i UNIX. Det forutset kjennskap

til basis–kunnskap som ﬁlbegrepet, katalogar og at ein har brukt enkle kom-

mandoar i f.eks MS–DOS/PC–DOS eller UNIX.

Først vil eg kommentere litt om historia til UNIX,— deretter gjennomg

ar vi ein

del begrep, prosedyre for inn– og utlogging, ein del kommandoar, søking etter

data, utskrift av ﬁler og til slutt litt om elektronisk post.

Skal ein lære UNIX skikkeleg s

a vil dette kurset kome til kort,— UNIX er sa-

mansett av mange hundre kommandoar slik at det vil vere umulig

a lære alle.

Til dagleg brukar ein relativt f

a og det er desse vi skal lære i dette kurset.

Vil du lære alt skikkeleg er det viktig at du set deg ned p

a eiga hand og øver

jamnt og trutt ogs

a etter dette kurset.

Dei brukarane som vil lære meir enn dette kurset gjennomg

ar vil eg henvise til

standard dokumentasjon under UNIX.

1.1 Skrivem˚ate i dette kurset

Følgende skrivem

ate blir brukt i dette kurset:

• Utskrift fr

a program blir skreve med denne skrifttypen:

Utskrift fr˚a program ...

• Det som skal skrivast inn av brukaren:

Dette skal skrivast inn ...

• Dersom eit ord er ein fellesbetegnelse og skal erstattast av noko spesielt:

Dette skal erstattast . . .

• Hakeparantes angir at det er valgfritt

a skrive inn noko:

kill [-signal] prosessnr . . .

• Ein vertikal strek ¨|¨ betyr eller:

1.1. SKRIVEM

ATE I DETTE KURSET 13

A|AV

• Ei punktrekke betyr at ein kan angje ﬂeire argument:

kill [-signal] prosessnr . . .

• I sølve teksten er kommandoane skreve med kursiv skrift.

Kapittel 2

Introduksjon

Operativsystemet UNIX har iløpet av dei siste 50

ara g

att fr

a vere eit eks-

periment i datateknikk til

a bli det mest innﬂytelsesrike og mest populære

datamaskinmiljøet i verda. Idag kjører ﬂeire millionar datamaskiner UNIX som

operativsystem, ifr

a sm

a mikromaskiner til stormaskiner og superdatamaski-

ner. Veksten ser berre ut til

a auke etter som brukarar og utviklarar blir klar

over UNIX sin ﬂeksibilitet, kraft og eleganse. Det er ﬂeire unike eigenskapar

med UNIX som har gjort dette:

Program verktøy UNIX introduserte ein ny ide innanfor databehandling: pro-

blem kan løysast og applikasjonar kan lagast ved

a knytte saman sm

enkle delar. Desse sm

adelane er gjerne hyllevare som er laga for

a gjere

ein liten jobb,— og gjere den skikkeleg. Store applikasjonar kan ein byg-

ge ut fr

a enkle sekvensar av kommandoar. Denne ﬁlosoﬁen har ogs

a sine

greiner ut i utviklingsmijøet der mange bibliotek av subrutiner har vorte

laga, dermed forenklar det oppg

avene med

a utvikle nye applikasjonar.

Dette konseptet om gjenbruk av programvare er ein av dei mange grun-

nane til at UNIX er eit produktivt miljø

a arbeide i.

Portabilitet UNIX kan kjørast p

a nesten alle minimaskiner og større datama-

skiner som har blitt bygd. No n

ar personlege billige datamaskiner har

att den prosesseringskrafta som tidlegare var reservert for stormaskiner

vil UNIX vere ein naturleg valg. Berre sm

a endringar og tilpasningar har

vorte gjort for

a gjere UNIX tilgjengeleg p

a personlege datamaskiner,—

og det er no alment godtatt at det ﬁnst ikkje eit like portabelt operativ-

system som UNIX. Verdien av denne portabiliteten kan ikkje overdrivast

fordi programvare utvikling er b

ade dyrt og tidkrevande. Utviklinga av

større program kan spenne over ﬂeire

ar. Desse applikasjonane er gjerne

utvikla for eit spesiﬁkt operativsystem,— dersom ikkje dette operativsys-

temet ikkje blir fulgt opp med maskinvare er investeringa bortkasta. Det

er alment godtatt at UNIX har det som skal til n

ar det gjeld programvare-

mijlø,— det miljøet som gjer det lett

a ﬂytte applikasjonar mellom person-

lege datamaskiner til superdatamaskiner, mellom eldre og nyare maskin-

arkitekturar, og mellom forskjellige versjonar av UNIX.

Fleksibilitet Ein av grunnane til at UNIX er s

a attraktivt for programvare og

maskinvare er ﬂeksibiliteten. UNIX er blitt tilpassa til

a vere prosess-

styringssystem i fabrikkar, automatiseringssystem i telefonsentralar og

personlege spel og leiketøy. Nye funksjonar og kommandoar vert stadig

lagt til,— og mange systemutviklarar foretrekkjer

a bruke UNIX som ein

slags arbeidsbenk for applikasjonar. Eigentleg er det s

a enkelt

a utvikle

applikasjonar at det er vanskeleg

a oppdage at det er UNIX som ligg i

botnen.

Kraft UNIX er kraftigaste operativsystemet som er tilgjengeleg uavhengig av

datamaskinarkitektur. Den reine og enkle kommadosyntaksen gjer at bru-

karar kan gjere mange operasjonar fort og enkelt som ikkje ein gong er

tilgjengeleg p

a andre operativsystem. Brukarane kan ha stor fordel av

alle dei innebygde kommandoane som ﬁnst i UNIX, som oftast er dette

applikasjonar som ein m

a kjøpe (dyrt!) p

a andre plattformer (dersom dei

eksisterar). Ingen operativsystem er har større mulighetar enn UNIX.

Fleirbrukar og ﬂeirprosess Sidan UNIX er eit tidsdelt ﬂeirprosess miljø, kan det

gjere meir enn ein jobb om gongen. Det er vanleg for ein brukar i eit

UNIX–miljø

a skrive til ei ﬁl, skrive ut ei ﬁl til skrivar, sende e–post til

ei anna maskin, og bruke eit elektronisk rekneark samstundes. UNIX er

bygdt for

a utføre ein brukar sine krav med eit minimum av kraft. UNIX

er ogs

a eit ﬂeirbrukar miljø som undersøttar aktivitet fr

a ﬂeire brukarar

samstundes. Det er ikkje uvanleg at store stormaskinversjonar kan hand-

tere ﬂeire hundre brukarar samstundes, og kvar av desse brukarane har

det same synsvinkelen av systemet som ein einsleg brukar har p

a ei per-

sonleg datamaskin.

Eleganse I dei ﬂeste kretsar er UNIX sett p

a som eitt av dei mest elegante ope-

rativsystem. Med ein gong brukarar forst

ar basisprinsippa i UNIX kan

dei gjere veldig mange ting p

a ein lettvindt og enkel m

ate. Brukarar som

kjem fr

a UNIX til andre operativsystem oppdagar at det som s

ag s

a en-

kelt og greitt ut under UNIX ikkje ein gong er tilgjengeleg p

a andre platt-

former. Utviklarar av andre system l

aner ofte idear og tema fr

a UNIX for

lage deira eigne system betre og større funksjonalitet.

Nettverksorienteringa Moderne versjonar av UNIX er organisert for enkel og

funksjonell bruk i nettverk. Systemet har innebygde kommunikasjons-

verktøy, enkel tilpasning av lavniv

a drivarar for maskinvare og eit ﬂek-

sibel organisering av ﬁlsystemet som er naturleg for dagens nettverks-

miljø, der brukarar p

a personlege arbeidsstasjonar deler enkelte sentrali-

serte ressursar som data og kommunikasjonsenhetar. Etter at datamaski-

ner vart brukt i arbeidsgrupper, fekk nettverksmulighetane i UNIX større

og større betydning. Idag har vi alt fr

a sm

a lokale nettverk til verdensom-

spennande høghastighetsnett. UNIX med sine mulighetar for ﬂeirproses-

sering og med ei rekkje av programvare for kommunikasjon gjer databe-

handling i nettverk enkelt og lett.

Desse punkta som eg har lista opp er det som gjer at UNIX har opplevd ein

stor popularitet, særleg dei siste

ara. Det ser ut som UNIX fortsatt vil vekse og

vidareutvikla. De ﬂeste vil før eller seinare kome bort i UNIX p

a ein eller annan

ate, og mange vil kome til

a bruke UNIX p

a personlege datamaskiner.

16 KAPITTEL 2. INTRODUKSJON

2.1 Sagnet og det kontroversielle rundt UNIX

UNIX er spesiell sidan den har ein evne til

a trekke til seg veldig standhaf-

tige forsvarar og like standhaftige kritikarar. Alle som har brukt UNIX har ei

eller anna meining, for eller imot. Tilhengarskaren snakkar om eleganse, kraft

og ﬂeksibilitet, medan mostandarane snakkar om knapp syntaks og rare kom-

mandonamn, den d

arlege dokumentasjonen og kompleksiteten ved

a admini-

strere eit UNIX–system. Vanlegvis ﬁnn ein dataekspertar i tilhengarskaren, me-

dan nybegynnarar fell i mostandsgruppa. Eg h

apar med dette

a f

a ﬂeire over

a mostandsgruppa til

a bli tilhengarar. Akkurat som med lommekalkulatoren

vart det laga av ekspertar som skulle ha det til eige bruk, d

a UNIX vart laga

vart det lagt vekt p

a fart og nøyaktighet p

a bekostning av nybegynnarar. P

grunn av fordelane med UNIX vart det likevel ﬂytta fr

a ekspertniv

a til vanlige

brukarar utan at ekspert funksjonane vart fjerna til fordel for uvante brukarar,

det vart ikkje gjort anstrengelsar for

a gjere UNIX meir brukarvennleg. No i

seinare tid har ein starta

a tenke litt p

a “vanlege” brukarar, det vanskelege er

lage eit brukarvennleg system utan

a øydelgge alle dei gode eigenskapane ved

UNIX. Det som er nytt f.eks i System V release 4 fr

a AT & T er dette.

Minimalisering UNIX har vorte “trimma” end

a meir slik at det skal lite vedli-

kehold til for at det skal holde topp ytelse. Mange administrative rutiner

som f.eks

a slette logg-ﬁlar og rebooting er har vorte automatisert eller

har vorte gjort overﬂødig.

Konsistens Dei ﬂeste kommandoane har gjennomg

att ein evolusjon iløpet dei

ar som har g

att og har vorte meir konsistente,— dette reduserer forvirrin-

ga rundt inkonsistente kommandosyntaks. End

a ﬁnst det ei rekkje med

inkonsistente kommandoar,— men det g

ar rett veg.

Brukerskall Dei ﬂeste implementasjonar tilbyr skall eller forenkla verktøy for

forenkle konﬁgurering og administrasjon av UNIX.

Nye funksjonar Mange nye funksjonar og kommandoar har vorte lagt inn i UNIX–

systemet i dei siste versjonane. Desse har vore lagt inn for

a f

a med ein

del av dei ideane som ligg bak BSD UNIX og XENIX. Av mange ting

kan eg nemne nye funksjonar og system konﬁgurasjon for

a understøtte

nettverk, utviklingsmiljøet har vorte forbetra og støtte for prosessering i

nettverk for ﬂeire maskiner er eit satsingsomr

ade. Dette blir omtala som

DCE (Distributed Computing Enviroment).

Kompabilitet Den store ﬂeksibiliteten i UNIX har no vorte formalisert til Ap-

plication Binary Interface(ABI) og the Applications Programming Interface

(API). Desse deﬁnisjonane for eit standard utviklingsmiljø sikrar at UNIX

vil vidareutvikle i forutseibar retning. I tillegg sikrar dette allereie eksis-

terande programvare ein verdi som UNIX– programvare gjennom API

og maskiner som brukar ABI vil bli utvikla i nær framtid. I større sa-

manheng betyr det at UNIX utviklar seg som ein gratis bieffekt mot den

internasjonale POSIX standarden for operativsystem. POSIX standarden

inneheld det som er eit minimum sett av funksjonar for UNIX–liknande

operativsystem. Store oppﬁnnelsar vil dukke opp i framtida,— men POSIX–

, API– og ABI–standarden vil hjelpe brukarar og utviklarar til

a sikre ei

2.2. FILOSOFIEN BAK UNIX 17

fast plattform.

Integrering av operativsystem Implementasjonar for personlege datamaskiner gjer

at ein kan dele informasjon mellom UNIX, MS–DOS/PC–DOS og Ma-

cOS/System 7. Deling mellom operativsystem betyr at ﬂeirprosess mu-

lighetane i UNIX kan brukast til

a heile MS–DOS/PC–DOS systemet som

ein prosess under UNIX, og likevel kunne eksekvere UNIX funksjonar i

bakgrunnen samstundes med at prosessar kjører under eit anna opera-

tivsystem i framgrunnen.

Som eit resultat av desse og andre forandringar s

a er ikkje lenger den gamle

kritikken p

a sin plass. UNIX er framleis eit kraftfullt og komplekst operativ-

system, men over tid har det vorte meir vanleg, kontrollerbart og brukervenn-

leg. P

a grunn av historien rundt UNIX som eit system for ekspertar og fordi

det har vokse opp eit form for sagn rundt UNIX. Ser ein tilbake i tida s

a har

dei ﬂeste guruane lært faget ved

a lytte til ekspertar. Sjølv med dagens imple-

mentasjonar hjelper det

a ha ein ekspert

a spørje n

ar ein kjem til dei innerste

hemmelighetane i UNIX.

2.2 Filosoﬁen bak UNIX

UNIX vart laga som ein reaksjon p

a dei store og klumsete operativsystema som

eksisterte p

a slutten av 60–

ara. Eit av dei største m

ala var

a gjere det s

a vidtrek-

kande som mulig men

a lage kommandoar som ikkje prøvde

a løyse alle mu-

lige problem. Heller omvendt, i starten var det om

a gjere

a lage kommandoar

som berre gjorde ein jobb, men gjorde det enkelt, roleg og veldig godt. Eksem-

pel: eit program som vart laga til

a konkatenere og vise innholdet i ﬁlar skulle

ikkje prøve

a dele inn i sider eller sende sende ﬁlar til skrivar. Dei oppg

avene

skulle eit anna program ta seg av utan

a m

atte bere vekta av

a konkatenere

ﬁlar. Denne hangen til “lite er vakkert” ﬁlosoﬁen hadde ﬂeire gode effektar.

Først, eit nytt krav dukka opp som ikkje var klarlagt p

a førehand, utdataene

a desse verktøya, ettersom desse ein–jobbskommandoane vart kalla, m

atte

bli dirigert som inndata inn til andre verktøy. Fr

a dette kom nødvendigheten

av røyrlegging mellom program og standard inn og standard ut (dette vil vi g

igjennom seinare i kurset). For det andre, utviklinga av nye verktøy og applika-

sjonar var mykje enklare under UNIX enn andre operativsystem, dette førte til

ein formidabel vekst i utviklinga av nye kommandoar og vidareutvikling som

vi ogs

a ser idag. Denne enkelheten i programvareutvikling og vedlikehold var

eit direkte resultat av ﬁlosoﬁen bak UNIX. For det tredje: UNIX inneheld ei

heil rekke av ein–jobbskommandoar. Dette er ikkje alltid ei velsigning for bru-

karar fordi du gjerne m

a lære deg ei heil rekkje med kommandoar for

a utføre

ein funksjon som du berre treng ein kommando for i andre operativsystem.

Likevel vedg

ar mange brukarar at vanskeligheten med

a lære seg mange kom-

mandoar blir meir enn oppvegd av ﬂeksibiliteten og styrken ein oppn

ar med

verktøybegrepet.

18 KAPITTEL 2. INTRODUKSJON

2.3 Det moderne UNIX-systemet,- for og imot

UNIX vil alltid vere kontroversiell, sjølv om UNIX er meir eller mindre aksep-

tert av dei ﬂeste idag. Samanliknar ein med andre populære operativsystem

som f.eks. MS–DOS/PC–DOS s

a er UNIX mykje større og mykje meir kom-

pleks, istaden tilbyr den mange mulighetar som b

ade MS–DOS/PC–DOS og

OS/2 kan skyte ei kvit pil etter. Den originale ﬁlosoﬁen om

a gjere ein liten

ting godt har meir eller mindre vorte modiﬁsert litt i dei seinare utg

avene,

og dagens kommandoar har f

att eit stort antal opsjonar. Dette faktumet har

ade fordelar og ulemper, sjølv om kommandoar blir vanskelegare

a bruke,

kan dei ogs

a bli tilpassa nye situasjonar utan for mykje bøy og tøy og inef-

fektivitet. I det store og det heile er det tidlegaste nøkkel-prinsippa til stades

(som f.eks røyrlegging), medan mulighetane til kommandoane har vorte ut-

vida for

a møte nye krav. UNIX er i utgangspunktet orientert mot eit tegnba-

sert grensesnitt. Spesiell programvare som f.eks X Window system er p

akrevd

dersom ein vil ha UNIX til

a bruke bit–orienterte graﬁske skjermar. Det histo-

riske avhengigheten og støtten for tekstterminalar betyr at dei ﬂeste verktøy

og funksjonar er kommandolinjebaserte, og mus–og–meny verktøy som bru-

kar graﬁske skjermar har vorte salgsvare i volum. P

a den andre sida betyr

det det at ein brukar kan koble seg opp mot ei ekstern maskin med ein bil-

leg terminal, over f.eks telefonlinjer. UNIX er ideell for server–applikasjonar

der det primære brukergrensesnittet ikkje er assosiert med den sentrale UNIX–

maskina, men eksekverer direkte mot ein “tjukk” klient. Dette er den typiske

moderne arkitekturen for moderne lokale nettverk, her er det X windows kjem

inn, ein applikasjon eksekverer p

a ei maskin i nettverket (vanlegvis ei kraf-

tig og dyr maskin) medan brukergrensesnittet blir besørga av billige maskiner

a den enkeltes arbeidsplass. Denne løysinga reduserer kostnadane dramatisk

for datamaskininstallasjonar i nettverksmiljø. UNIX er ikkje eit operativsystem

som som prøvar

a følge trenden med

a gjere seg sjølv usynleg for brukarane.

Mange operativsystem har prøvt

a lage grensesnitt som skal gjøyme detalja-

ne for brukarane. Vindus– og menyorienterte grensesnitt hjelper til

a tilsløre

kommandoar, ﬁlsystem og administrative verktøy for brukarane. I UNIX er

det motsette tilfelle, til større kjennskap ein har til dei interne mekanismene til

større sjanse har ein til

a kontrollere dei til eigen fordel og auke sin eigen pro-

duktivitet. Dette faktumet kjem av at UNIX i utgangspunktet var eit system for

ekspertar, der alle var klar over systemet sin interne oppbygging og funksjonar.

No n

ar UNIX har vorte tilpassa eit større marked, har verktøy som brukerskall

vorte laga for

a isolere brukarane fr

a dei vanskelege og komplekse sidene ved

operativsystemet. Likevel, sjølv om ein no kan bruke systemt utan at ein har

ein grundig forst

aelse, kan ein end

a ha stor fordel av

a vete kva UNIX gjer n

ein brukar ein kommando.

2.4 Litt historikk

Sjølve bakgrunnen for det som skulle bli UNIX var at AT & T Bell Labs had-

de ein stor stab med forskningsfolk som dreiv med utvikling av program og

oppfølging ved hjelp av dokumentasjon. Dei ville med andre ord utvikle eit

operativsystem som støtta programvareutvikling og handtering av tekst. Sys-

temet skulle ogs

a vere s

apass ﬂeksibelt at det skulle tilby dei same tenestene

2.4. LITT HISTORIKK 19

uansett maskinvare. Systemet skulle ogs

a ivareta sikkerhet og fordeling av res-

sursar.

I starten gjekk tre institusjonar saman om

a lage eit eit skikkeleg operativsys-

tem. Dette var Massachusetts Institute of Technologic(MIT), General Electric

og AT & T Bell Laboratories. Tanken var

a bygge eit operativsystem som skulle

kjøre p

a ei sentral datamaskin og brukarane skulle logge seg inn ved hjelp av

terminalar. Prosjektet starta opp i 1965 og vart kalla for MULTICS (MULTIp-

lexed Information and Computing Service). I 1969 trekte AT & T og General

Electrics seg ut av prosjektet,- d

a var allereie prosjektet blitt for stort og kom-

plisert til at det skulle bli brukbart. MIT fullførte prosjektet som seinare ogs

viste seg til

a bli ein gedigen ﬁasko.

Det er litt usikkert om kva det var som var den avgjerande spiren for at UNIX

vart laga,— det har g

att rykter om at UNIX vart laga for

a f

a eit dataspel til

a p

a ein PDP–7,— andre er at det skulle lages ein erstatning for MULTICS.

Iallefall s

a sette Ken Thompson seg ned ved ein nærast kassert PDP–7 og laga

ein einbruker versjon av eit operativsystem som han kalla UNICS(UNIplexed

Information and Computing Service). Seinare vart namnet forandra til UNIX

(dette var vel nærast ein spøk og eit ordspel,— uttalen er jo den same !),—

seinare vart ogs

a programmmeringsspr

aket C laga for

a utvide UNIX og for

a gjere UNIX ﬂyttbar til andre maskinplattformer. Første versjonen av UNIX

som var skreven i C var ferdig i 1973.

UNIX vart i starten utgitt til interesserte og utdanningsinstitusjonar med full

kjeldekode. Dermed vart UNIX ﬂytta til ﬂeire forskjellige maskinarkitekturar

og vart stadig utvikla og fekk nye funksjonar. Det er dette som gjer at UNIX

har blitt s

apass komplisert og har eit utall av kommandoar og funksjonar. Dei

to retningsgjevande versjonane i verden idag er System V fr

a AT & T Bell Labs

og Berkley BSD (Berkley Software Distribution) som er utvikla p

a University

of California, Berkley.

I den seinare tid har ogs

a maskinlevrandørar kome med sine eigne versjonar

som er tilpassa eigen maskinarkitektur,— desse er gjerne eit konglomerat av

System V og BSD UNIX. No har jo ogs

a System V og BSD UNIX blitt ganske

like p

a grunn av samarbeidet mellom SUN og AT & T. System V release 4 er ei

samanﬂetting av BSD UNIX og System V,— det vil seie at System V release 4

har teke opp i seg det meste som før begrensa seg til BSD UNIX.

Kapittel 3

Om UNIX som

operativsystem

3.1 Kva skal eit operativsystem gjere ?

Eit ﬂeirbrukar operativsystem har mange oppg

aver. Dei viktigaste er:

• Fordele ressursar mellom brukarane.

• Beskytte brukarane av systemet mot kvarandre,— og kanskje ogs

a mot

seg sjølve?

• Fordele ressursar.

• Kontrollere tilgang og dataene i systemet.

Idealet er ogs

a eit operativsystem som kan kjøre p

a mange forskjellig maskin-

plattformar og likevel sj

a likt ut b

ade for dei som skal programmere og bruke

systemet.

Begrepet ressursar kan vere litt uklart og fortener kanskje ein utdjupande for-

klaring. Det ein primært tenkjer p

a som ressursar er følgande:

• Inn og ut enheter,— skrivar, modem, plotter, . . .

• Lagringsmedium,— i første rekke diskplass.

• Prosesseringskraft, alle brukarar brukar den same prosessoren og det

same internminnet slik at dei m

a dele p

a dette.

3.2 Kva gjer UNIX ?

UNIX har alle funksjonane som eg nemnde i forrige underkapittel (ref 3.1),

men det som gjer UNIX litt spesiell er at UNIX er eit ﬂeirbrukar og ﬂeirprosess

operativsystem, noko som gjer at den utnyttar maskinressursane maksimalt.

3.2. KVA GJER UNIX ? 21

I UNIX har alts

a kvar bruker muligheten til

a kjøre ﬂeire prosessar eller pro-

gram samstundes,— det m˚a ein ogs

a ha anledning til ellers ville ikkje UNIX ha

fungert !.

UNIX best

ar av ein kjerne og eit stort antall program. Kvar av desse program-

ma utfører ein begrensa funksjon, men er laga for

a fungere saman. Dette gjer

at ein kan utføre enkle sm

a kommandoar, f.eks kjøre eit program om gongen,

eller bygge opp avanserte kommandoar med mange program som kjører sam-

stundes, dette siste kallast p

a UNIX–terminologi for røyrlegging eller (p

a en-

gelsk piping). I tillegg har ogs

a UNIX veldig sterke sider n

ar det gjeld nettverk

og kommunikasjon.

3.2.1 Kjernen

Funksjonar som stadig blir brukt, f.eks dei som byttar aktiv prosess, m

a ligge i

minnet for at dei skal g

a raskt.

Kjernen

Maskinvare Maskinvare

Kjernen

Figur 3.1: Skjematisk framstilling av funksjonen til kjernen

Desse mest brukte rutinene ligg i det vi kallar for kjernen. Kjernen bli lasta inn

i minnet ved oppstart og forblir der s

a lenge maskina kjører. Kjernen kontrol-

lerer alle prosessane og bruken av tilgjengelege ressursar. N

ar det gjeld kjerne

a er det forskjellar ute og g

ar her ogs

a,— det spelar igrunn liten rolle s

a lenge

dei forskjellige kjernane har dei same funksjonane.

3.2.2 Skallet,— kommandotolkaren

Som sagt tidligere s

a best

ar eit UNIX–system av en kjerne og en masse sm

program. Kommandotolkaren under UNIX er ogs

a et slikt lite program p

a linje

med alle andre program. Dette skallet er grensesnittet mot brukeren, det tar

imot kommandoar fr

a kommandolinja, sjekker syntaks p

a kommandoen og

dersom den har rett syntaks blir kommandoen sendt til kjernen for

a bli utført.

Skallet blir starta opp ved innlogging og utlogging blir vanligvis gjort ved

stoppe/avslutte skallet. Skallet under UNIX er ikkje standard og kan byttast

ut med ditt eige(!) dersom du har laget et slikt program. Adskilte brukerer kan

bruke forskjellige skall under same system, det vil ogs

a seie at systemet kan

fortone seg forskjellig hos ulike brukarar. I UNIX–verden omtaler man gjerne

skallet som shell (engelsk for skall). Dei ﬂeste UNIX–system har eit utvalg av

skall,— dei mest vanlege skall er:

22 KAPITTEL 3. OM UNIX SOM OPERATIVSYSTEM

Maskinvare

Kjernen

Skallet

Figur 3.2: Skallet er grensesnittet mot brukaren

• Bourne shell (sh),— det første skallprogrammet som vart utvikla. Namnet

a skallet kjem fr

a opphavsmannen Stephen Richard Bourne.

• C–Shell (csh),— utvikla p

a University of California, Berkley av William

Nelson Joy (Bill Joy) for BSD UNIX.

• Korn-Shell (ksh),— videreutvikling av Bourne–skallet,— har ogs

a namn

etter personen som laga programmet, David Korn.

• TENEX–C–Shell (tcsh),- videreutvikling av C–Shellet,— dette skallet har

oppst

att som ein forbetring av csh og er inspirert av skallet i operativsys-

tem TENEX.

• Bourne Again Shell (bash),— eit lite ordspel er med i namnet (born og

Bourne uttalast p

a samme m

ate), eit skall laga av Brian Fox for GNU pro-

sjektet(Gnu‘s Not Unix).

Grunnen til at eg g

a s

a nøye gjennom skall er at desse kan tilby veldig man-

ge og forskjellige funksjoner og kvart program kan ogs

a konﬁgurerast veldig

forskjellig for ulike brukarar.

De mest vanlige skalla er Bourne–Shell (sh) og C–Shell (csh), standard skall, n

ikkje anna er spesiﬁsert er Bourne–Shell standard skall.

3.2.3 Kommandoer

Det er viktig

a legge merke til at UNIX skiller p

a store og sm

a bokstaver. Kom-

mandoene i UNIX blir som regel skrevne med sm

a bokstaver.

I UNIX opererer vi med tre begrep n

ar det gjeld kommandoar: kommando, op-

sjon og argument

Her er eit eksempel p

a ein UNIX–kommando:

Utviklinga av tcsh vart starta av Ken Greer ved Carnegie Mellon University, men seinare har

det vorte vedlikeholde av mange andre personar.

a UNIX ble lansert som eit kommersielt produkt vart prisane p

a programvare mykje høgare

og det vart lagt begrensningar p

a lisensane. GNU vart danna for

a lage frie og gratis alternativ.

GNU er en ideell organisasjon med utgangspunkt i høgskulemiljøet p

a MIT

3.2. KVA GJER UNIX ? 23

cat

find

cpio

tar

ssh

Skallet

Kjernen

Maskinvare

calendar

Figur 3.3: Rundt skallet ligg alle kommandoane som utgjer UNIX

$ls -al /home/zevs/iﬁ

• Kommando er namnet p

a programmet som skal kjørast,— i dette tilfellet

ls.

• Opsjon er et direktiv til programmet som sier korleis programmet skal

utførast,— i dette tilfellet er opsjonen al og opsjoner vert alltid innleia med

teiknet “-” (det ﬁnst dessverre unntak).

• Argument er data inn til programmet,- ofte det namn p

a ﬁlar der pro-

grammet skal ﬁnne inndata.

I tillegg ﬁnst det muligheter for

a legge kommandoar i ﬁl og gjere denne ﬁla

kjørbar,— det kallar ein for eit skallprogram( eng: shell-script). Alle skall (iallefall

dei eg nemnde tidlegare) har kraftige hjelpemiddel for

a lage skallprogram.

Dei har s

akalla strukturerte kontrollkonstruksjonar som vi kjenner igjen fr

tradisjonelle programmeringsspr

ak, det kan lese inn data og skrive ut data,

og kan handtere opsjonar og argument p

a kommandolinja

. Det som er mest

vanleg er

a lage seg eit skallprogram som utfører ein eller anna samansett kom-

mandosekvens og dermed dannar ein ny kommando.

Skallet har innebygde

miljøvariable(eng: environment-variables), som er standard, medan andre m

a vere

deﬁnert for

a f

a bestemte program til

a kjøre, til slutt har vi program som de-

ﬁnerer sitt eige miljø. Det minste ein m

a ha i miljøet er to variablar PATH og

TERM

• PATH deﬁnerer søkestien for hvor skallet skal leite etter kommandoar

eller program.

Eg veit om eit databasesystem under UNIX som i sin første versjon var skreve kun i

skallspr

aket under Bourne–skallet!

I dei ﬂeste System V baserte UNIX–system har ein ein reservert bruker sysadm,— n

ar ein

loggar inn p

a denne vil ein kome direkte inn i eit skallprogram som let ein gjere systemvedlikehold

ved

a velge p

a menyar istaden for

a kjøre programma direkte med fare for

a gjere tabbar.

Legg merke til at PATH og TERM er skrevne med store bokstavar,— dette er vanleg under

Bourne-skallet,— medan under C-skallet blir miljøvariable som dette deﬁnert med sm

a bokstavar.

24 KAPITTEL 3. OM UNIX SOM OPERATIVSYSTEM

• TERM deﬁnere kva slags terminal(terminaltype) ein brukar.

Skallet tek seg dessutan av omdirigering av inn– og utdata og røyrlegging.

3.2.4 Prosessar

Ein prosess er eit program som kjører. Fleire brukarar kan starte det same

programmet,— det blir d

a ﬂeire prosessar men vi har forsatt berre eitt pro-

gram.

I UNIX opererer ein med framgrunns– og bakgrunnsprosessar. Litt forenkla

kan ein seie at bakgrunnsprosessar er program som ikkje blir kjørt interaktivt.

Ein angjev at skallet skal kjøre ein prosess i bakgrunnen ved

a avslutte kom-

mandoen med teiknet “&”.

3.2.5 Brukarar og grupper

For

a f

a lov

a bruke eit UNIX–system m

a ein ha ein konto/bruker p

a syste-

met. Kvar konto/bruker har ein innloggingsidentitet og eit tilhøyrande pass-

ord. Kvar bruker har sitt brukeromr

ade p

a disken,— i UNIX operer ein med

begrepet heimekatalog( i UNIX–verden HOME). I tillegg til

a vere registrert som

bruker m

a ein ogs

a vere registrert som medlem av minst ei brukergruppe (ein

kan alts

a vere medlem av ﬂeire grupper). Denne inndelinga av eigar og grup-

per skal hjelpe alle til

a administrere ﬁlane innanfor UNIX–systemet. Ein kan

heile tida bestemme sjølv kven som skal f

a lov til

a sj

a ﬁlar og eventuelt lese

innhold eller kjøre program. Dette kan ein bruke til

a differensiere tilgang til

bestemte omr

ader eller program.

Kapittel 4

Grunnleggande kommandoar

4.1 Logge inn

Eg antek at alle er kjende med terminalar og terminalemulatorar b

ade p

a PC

og Mac. Ellers g

a det jo ogs

a an

a prøve seg direkte p

a konsollet! For

a logge

inn m

a ein ha eit av følgande skjermbilde:

SunOS UNIX (zevs)

eller

System V UNIX (arion)

Som vi ser den eine presenterer seg som ein System V UNIX medan den andre

er ein BSD variant.

Markøren vil st

a rett etter login:,— der skal ein skrive inn den brukeridentiteten

ein har f

att fr

a systemansvarleg,— n

ar ein har gjort det avsluttar ein med

trykke retur–tasten. Systemet vil d

a spørje etter passord:

SunOS UNIX (zevs)

Password:

eller

26 KAPITTEL 4. GRUNNLEGGANDE KOMMANDOAR

System V UNIX (arion)

Password:

Oppgje passord (ver ikkje redd, dei tegna du tastar vil ikkje kome til syne p

skjermen). OBS!: Vent med ˚a oppgje passord til systemet skriv ut passord-

ledeteksten. Dersom du skriv inn passordet før ledeteksten vil passordet

bli synleg p˚a skjermen. Dessutan vil ikkje login–programmet oppfatte pass-

ordet, ein vil f˚a ei feilmelding og ein kjem ikkje inn p˚a systemet. Dersom

brukeridentiteten er feil eller passordet er feil vil ein f

a feilmelding. Merk!:

UNIX skiller p˚a store og sm˚a bokstaver ogs˚a ved brukeridentiteter og pass-

ord.

SunOS UNIX (zevs)

Password:

a m

a ein starte om igjen p

a nytt med

a oppgje brukeridentitet og passord.

Dersom ein har gjort alt riktig vil systemet presentere seg p

a ein eller annan

ate,— det er i grunn opp til systemansvarleg

a legge opp rutiner for program

som skal utførast ved innlogging. Det er ogs

a vanleg

a gje viktige meldingar

ved hjelp av innloggingsprosedyrene.

SunOS UNIX (zevs)

Password:

Last login: Wed Feb 26 13:18:12 from asterix.iﬁ.unit.no

SunOS Release 4.1.1 (GENERIC) #1: Thu Oct 11 10:25:14 PDT 1990

You have mail.

zevs%

eller

System V UNIX (arion)

4.2. LOGGE UT 27

Password:

UNIX System V/386 Release 3.2

arion

arion%

4.2 Logge ut

ar ein er ferdig med det ein skal ha gjort er det berre ikkje

a sl

a av terminalen,

PC‘en el.likn.,— ein m

a alltid passe p

a logge seg ut. Grunnen til at ein skal

logge seg av er i første rekke p.g.a sikkerhets

arsaker. Dersom ein berre sl

av f.eks terminalen og g

ar, vil neste person som sl

ar p

a igjen terminalen vere

innlogga som den forrige og ha fri tilgang til denne personen sitt brukeromr

ade

og ﬁlar.

For

a logge ut:

zevs% exit

eller ein kan trykke CTRL-D ( trykke Ctrl–tasten og d–tasten samstundes). N

ein har gjort dette vil innloggingsbildet kome fram p

a skjermen igjen.

SunOS UNIX (zevs)

Ein kan ikkje gje ﬂeire kommandoar etter et ein har logga seg ut. Dersom eit

eller anna har “hengt” seg og ein f

ar ikkje til

a skrive nye kommandoar eller

logge seg ut, s

a kontakt systemadministrator og be han logge deg ut!

4.3 Liste ﬁlar

For

a liste ut ﬁlane i UNIX brukar vi kommandoen ls(engelsk : list. Det ﬁnst ein

heil rekke opsjonar til denne kommandoen, ca. 29, men vi treng absolutt ikkje

a bry oss om alle. Dei to mest vanlege opsjonane er l og C. Den første for

a f

28 KAPITTEL 4. GRUNNLEGGANDE KOMMANDOAR

akalla lang listing og den andre for

a f

a lista ﬁlane i kolonnar. I BSD–baserte

UNIX er det ogs

a vanleg

a bruke ein g opsjon saman med l, dette er fordi ein

ikkje f

a sj

a gruppetilhørighet som standard ved lang listing av ﬁlar. Dette er

standard System V basert UNIX.

zevs%ls

Mac.tel

Mail

New Groups File

News

ahs

backup

bin

fmconsole.log

fmdictionary

fraa-tih

internett

macps

misc

oppstartﬁler

phigs

rfc

secure

src

text

Dette er utdata fr

a ls–kommandoen utan opsjonar (legg merke til at UNIX listar

alltid ﬁlane alfabetisk!).

zevs%ls -C

Mac.tel ahs fmdictionary misc secure

Mail backup fraa-tih oppstartﬁler src

New Groups File bin internett phigs text

News fmconsole macps rfc

Som vi ser blir listinga i kolonner. La oss ta ei lang listing.

4.3. LISTE FILAR 29

zevs%ls -l

total 51

-rw-r—– 1 trondk 3456 Feb 25 13:18 Mac.tel

drwx–S— 3 trondk 1024 Feb 25 08:18 Mail

-rwxr-xr-x 1 trondk 28336 Oct 24 09:51 New Groups File

drwxr-s— 2 trondk 512 Nov 22 09:55 News

-rw-rw-rw- 1 trondk 2889 Feb 26 09:00 ahs

drwx–S— 2 trondk 512 Jan 6 10:48 backup

drwx–S— 2 trondk 512 Dec 6 13:50 bin

-rw-r—– 1 trondk 163 Jan 28 11:04 fmconsole.log

-rwx–x–x 1 trondk 22 Jan 22 10:53 fmdictionary

drwxr-xr-x 2 trondk 512 Aug 12 1991 fraa-tih

-rw-r—– 1 trondk 0 Feb 27 14:53 help.ﬁl

drwxr-s— 2 trondk 512 Nov 13 12:27 internett

drwxr-sr-x 3 trondk 512 Dec 3 12:17 macps

drwx–S— 3 trondk 512 Jan 24 08:34 misc

drwxr-xr-x 3 trondk 512 Aug 12 1991 oppstartﬁler

drwxr-s— 4 trondk 512 Jan 30 09:51 phigs

drwxr-s— 2 trondk 512 Jan 28 08:26 rfc

drwx–S— 2 trondk 512 Feb 27 03:00 secure

drwxr-s— 4 trondk 512 Jan 24 13:03 src

drwxr-s— 3 trondk 512 Feb 19 13:32 text

zevs%

Dette er ein BSD basert UNIX slik at skulle vi ha sett gruppa ogs

a m

atte vi ha

teke med ein g–opsjon ogs

La oss ta ei lang listing med gruppe opsjon slik at vi ogs

a f

ar med gruppa.

30 KAPITTEL 4. GRUNNLEGGANDE KOMMANDOAR

zevs% ls -lg

total 51

-rw-r—– 1 trondk iﬁ 3456 Feb 25 13:18 Mac.tel

drwx–S— 3 trondk iﬁ 1024 Feb 25 08:18 Mail

-rwxr-xr-x 1 trondk iﬁ 28336 Oct 24 09:51 New Groups File

drwxr-s— 2 trondk iﬁ 512 Nov 22 09:55 News

-rw-rw-rw- 1 trondk iﬁ 2889 Feb 26 09:00 ahs

drwx–S— 2 trondk iﬁ 512 Jan 6 10:48 backup

drwx–S— 2 trondk iﬁ 512 Dec 6 13:50 bin

-rw-r—– 1 trondk iﬁ 163 Jan 28 11:04 fmconsole.log

-rwx–x–x 1 trondk iﬁ 22 Jan 22 10:53 fmdictionary

drwxr-xr-x 2 trondk iﬁ 512 Aug 12 1991 fraa-tih

-rw-r—– 1 trondk iﬁ 0 Feb 28 09:41 help.ﬁl

drwxr-s— 2 trondk iﬁ 512 Nov 13 12:27 internett

drwxr-sr-x 3 trondk iﬁ 512 Dec 3 12:17 macps

drwx–S— 3 trondk iﬁ 512 Jan 24 08:34 misc

drwxr-xr-x 3 trondk iﬁ 512 Aug 12 1991 oppstartﬁler

drwxr-s— 4 trondk iﬁ 512 Jan 30 09:51 phigs

drwxr-s— 2 trondk iﬁ 512 Jan 28 08:26 rfc

drwx–S— 2 trondk iﬁ 512 Feb 28 03:00 secure

drwxr-s— 4 trondk iﬁ 512 Jan 24 13:03 src

drwxr-s— 3 trondk iﬁ 512 Feb 19 13:32 text

zevs%

No ser vi at vi har f

att med namnet “iﬁ” ogs

a,— dette er gruppe tilhørigheten.

4.4 Kikke p˚a innhold i ﬁlar

For

a f

a innholdet i ei ﬁl lista ut p

a skjermen har UNIX mange program(disse

programma kan sjølvsagt brukast til andre ting ogs

a!). Dei mest vanlege

a bru-

ke er cat og more. Begge tek ﬁlnamn som parameter. Eksempel:

zevs% cat teksten

Dette er berre ein test ...

Dette er siste linje i ﬁla testen.

Det programmet som blir brukt mest er more, fordi dette programmet er spe-

sialsydd for

a liste ﬁlinnhold ut p

a skjermen. Programmet har ein del funksjo-

nar som er nyttige i denne samanheng, f.eks viser programmet berre ei skjerm-

full dersom innholdet okkuperer meir enn ei skjermside, ein kan g

a framover

ved

a trykke f og bakover ved

a trykke b osv. . . . , og avslutte ved

a trykke q.

Dessverre s

a ﬁnst det mange variantar av more slik at det er ikkje alt som verkar

a alle. P

a enkelte system heiter dette programmet less,— som regel vil begge

namn fungere for same kommando (dvs. det er sett opp ein alias ).

4.5. SLETTE FILAR 31

4.5 Slette ﬁlar

Til slutt har vi sletting av ﬁlar,— rm(remove). OBS! I UNIX er det ikkje mulig

ﬁnne igjen ﬁla dersom den er blitt sletta. Det g

ar ikkje an

a kjøre eit program

som leitar opp igjen ﬁla og f

ar innholdet tilbake. Tenk deg om før du slettar

ﬁlar! Eksempel :

zevs% rm ﬁlnamn . . .

ar ein brukar slike kommandoar som kan f

a store konsekvensar kan det vere

lurt

a bruke ein -i–opsjon til rm–kommandoen,— det betyr at slettinga skal

utførast interaktivt slik at ein f

ar eit spørsm

al for kvar ﬁl kommandoen skal

slette. Den gjer det mulig

a angre dersom ein har tasta feil eller ein vil beholde

ﬁla.

4.6 Kven er innlogga ?

For

a ﬁnne ut kven som er innlogga p

a UNIX-maskina kan ein bruke komman-

doen who. Kommandoen listar ut brukeridentitetane til dei som er innlogga,

kva terminalinngang dei brukar og n

ar dei har logga seg inn. P

a BSD variantar

vil ein ogs

a f

a sj

a kva for ei maskin ein brukar kjem fr

a dersom denne brukaren

har logga seg p

a systemet fr

a ei anna maskin. Eksempel:

zevs% who

royt console Mar 17 11:32

trondk p0 Mar 17 08:15 (asterix.iﬁ.unit.)

andreaso p1 Mar 17 12:03 (hera.iﬁ.unit.no)

ragnark p2 Mar 17 11:23 (vatix.iﬁ.unit.no)

svenng p3 Mar 17 10:03 (arion.iﬁ.unit.no)

zevs%

System V vil produsere omtrent dei same dataene. Dersom ein av ein eller anna

grunn lurer p

a kva for ein innloggingsidentitet ein har kan ein skrive:

zevs% who am i

trondk p0 Mar 17 08:15 (asterix.iﬁ.unit.)

zevs%

who am i er System V m

aten

a f

a vete sin eigen identitet p

a,— p

a BSD varian-

tar heiter kommandoen whoami (stort sett har alle UNIX–system begge varian-

tane). Denne kommandoen er i første rekke nyttig for systemansvarlege som

stadig skifter brukaridentitet,— det kan vere veldig nyttig

a vete kven ein er

innlogga som før ein set igang med f.eks sletting av ﬁlar . . . .

4.7 Forandre passord

Etter

a ha logga inn første gangen vil ein gjerne sette sitt eige passord. Det kan

ein gjere med kommandoen passwd.

32 KAPITTEL 4. GRUNNLEGGANDE KOMMANDOAR

Eksempel:

zevs% passwd

passwd: Changing password for trondk

Old password: det gamle passordet

New password: tast inn det nye passordet

Re-enter new password: det nye passordet p˚a nytt

zevs%

Gjer ein feil undervegs vil passordprogrammet skrive ut feilmeldingar,— men

ver merksam p

a at passord m

a minst ha 6 tegn. Bruk gjerne suspekte samanset-

ningar av tal, store og sm

a bokstavar. Brukeridentitet, brukeridentiteten bak-

lengs, namn p

a kone, barn etc. . . . , er bannlyst! Alt dette er sukkertøy for folk

som har som hobby

a bryte seg inn p

a datasystem. Undersøkelsar fr

a USA for-

tel om personar som har klarer

a knekke ca. 20% av alle passord p

a eit gitt

system iløpet av berre eit par timar! Dersom du syns det er vanskeleg

a huske

passordet kan ein jo skrive det ned og oppbevare det p

a ein trygg plass. Det

beste er sjølvsagt

a huske det utan

a skrive det ned! Har ein gløymt passordet

er det beste

a kontakte systemansvarleg for

a sette eit nytt passord, det er ein

forholdsvis liten arbeidsoperasjon b

ade for brukarane og systemansvarleg.

Kapittel 5

Skallet

5.1 Jokertegn

Det er mulig

a angje ﬂeire ﬁlar samstundes ved hjelp av s

akalla jokertegn (en-

gelsk: wildcards). Eit ﬁlnamn som inneheld joker tegn kan st

a for ﬂeire ﬁlar. I

UNIX har vi følgande jokertegn:

* tilsvarar ﬂeire tegn, berre stjerne betyr alle ﬁlar p˚a st˚aande katalog.

? tilsvarar eitt tegn.

[ ] brukast for ˚a angje mengder av tegn.

– markerer ei mengde med tegn. Kan st˚a mellom to tegn som markerer grensene

for mengda. Tegna som markerer grensene oppfattast som del av mengda,— m˚a

st˚a innanfor klammeparentesar [].

Stjerne og spørsm

alstegnet er forholdsvis enkle

a bruke. Eksempel p

a korleis

dei kan brukast:

* alle ﬁlar p˚a st˚aande katalog.

*x alle ﬁlar som endar p˚a ¨x¨.

*.o alle ﬁlar som endar p˚a ¨.o¨.

??.o alle ﬁlar med ﬁlnamn p˚a ﬁre tegn der dei to siste tegna er ¨.o¨.

????? alle ﬁlar med ﬁlnamn p˚a fem tegn.

tape[0–3 ] tilsvarer ﬁlane tape0, tape1, tape2 og tape3 dersom dei ﬁnst, som vi ser er

0-3 ei mengde og 0 og tre er ogs˚a medlemmar i denne mengda.

[jy ]ippi tilsvarar ﬁlane ¨jippi¨ og ¨yippi¨ dersom dei ﬁnst.

Alle joker tegn og alle eksempler for utvelging av ﬁlar kan brukast som ar-

gument til alle UNIX–kommandoar. Det vil seie at skallet vil automatisk sette

inn dei ﬁlane som passar til det mønsteret ein har oppgjeve som kriterium for

utvelging.

34 KAPITTEL 5. SKALLET

5.2 Miljøvariable

I dette underkapitlet vil eg berre g

a gjennom korleis miljøvariable blir handtert

i Bourne–skallet. C–skallet handterer miljøvariable litt anneleis,— men prinsip-

pa er stort sett dei same.

Miljøvariable er teiknstrengar p

aformen namn=verdi, der namn kan vere ein

teiknstreng som ikkje inneheld dollar ($) teiknet, verdi kan vere alle teikn in-

kludert mellomrom. Det er vanlegvis knytta mange miljøvariable til ein bru-

keridentitet, mange vil variere p

a grunn av system, den installerte programva-

ren og dei eigne personlege preferansane. Ein miljøvariabel blir sett ved

a gje

namn=verdi paret til skallet. Eksempel:

$ EKSEMPEL=¨Hallo gutatn og jentatn¨

Skallet kjenner igjen denne kommandoen som ein miljøvariabel til skallet og

tek vare p

a namnet og verdien. Legg merke til at i Bourne–skallet er det kon-

vensjonen

a bruke store bokstavar i namn p

a miljøvariable (dette er slett ikkje

nødvendig, men ver merksom p

a at UNIX skiller p

a store og sm

a bokstavar!).

Rett etter namnet setter inn, utan mellomrom, = tegnet, og etter dette kan ein

sette den verdien ein vil. Fordi denne verdien inneheld mellomrom m

a ein site-

re den med hermetegn ( ¨ ). Ein treng ikkje

a predeﬁnere eller deklarere namnet

a miljøvariabelen før ein brukar den. Skallet vil ﬁnne ut om namnet er i bruk

a før. Dersom namnet er i bruk fr

a før, vil skallet sette miljøvariabelen til den

nye verdien og den gamle vil bli oversett. Dersom namnet ikkje eksisterer fr

før, vil skallet opprette ein ny variabel. N

ar vil ha verdien av ein miljøvariabel

a sett ein $ framfor namnet. Dette fortel skallet at dette er ein miljøvariabel, og

at det skal ta variabelen sin verdi, ellers ville skallet oppfatte namnet som ein

tilfeldig streng. Ein kan bruke echo til

a skrive ut variabelen sin verdi. Eksem-

pel:

$ echo $EKSEMPEL

Hallo gutatn og jentatn

Denne kommandoen fortel skallet at det skal skrive verdien av ein miljøvariabel

til terminalen. Ein kan bruke miljøvariable som kommandonamn eller som pa-

rametre til kommandoar. Eksempel:

$ KOMMANDO=¨cat beskjed ¨

$ $KOMMANDO

Hei Trond !

Har du huska aa sette paa kafﬁen paa pause-rommet.

Eg spanderer konjakk til kafﬁen idag.

Styraren.

Før skallet utfører kommandoen s

a erstattar skallet verdien assosiert med nam-

5.2. MILJØVARIABLE 35

net inn i kommandolinja. Denne mekanisma kan ein bruke til

a lenke lange og

mykje brukte kommandoar til ein kort miljøvariabel. Pass p

a starte variabe-

len med $ slik at dette blir intrepetrert av skallet.

Kommandoen for

a liste ut alle miljøvariable heiter env. Kommandoen listar ut

variablane p

a formen namn=verdi. Eksempel:

$ env

BLAB HOME=/usr/local/blab

FMHOME=/usr/local/frame

HOME=/home/zevs/iﬁ/trondk

LOGNAME=trondk

MFBASES=/usr/local/src/tex3.0/tex/lib/mf/bases

MFINPUTS=.:/usr/local/src/tex3.0/tex/lib/mf/inputs

MFPOOL=/usr/local/src/tex3.0/tex/lib/mf

MF BASES=/usr/local/src/tex3.0/tex/lib/mf/bases

MF INPUTS=/usr/local/src/tex3.0/tex/lib/mf/inputs

MF POOL=/usr/local/src/tex3.0/tex/lib/mf

PATH=/home/zevs/iﬁ/trondk/bin:/usr/lang:/usr/ucb:/bin:/usr/bin:/usr/5bin:/usr/tran/sparc/bin:/usr/bin/X11:

/usr/local:/usr/local/bin:/usr/new:/usr/new/emacs:/usr/hosts:.:/usr/local/old:/usr/local/old/bin:

/usr/local/frame/bin:/usr/local/blab/bin:/usr/local/blab/etc:/usr/etc:/usr/local/src/tex3.0/tex/bin:

/usr/local/src/tex3.0/tex/bin

PWD=/home/zevs/iﬁ/trondk/text/unixkurs

SHELL=/bin/csh

TERM=vt100

TEXFONTS=/usr/local/src/tex3.0/tex/lib/tex/fonts:/usr/local/src/tex3.0/tex/lib/tex/fonts/pk:

/usr/local/src/tex3.0/tex/TeXPS/ps-fonts:.

TEXFORMATS=/usr/local/src/tex3.0/tex/lib/tex/formats

TEXINPUTS=.:/usr/local/src/tex3.0/tex/lib/tex/inputs:

TEXPOOL=/usr/local/src/tex3.0/tex/lib/tex

TEXROOT=/usr/local/src/tex3.0/tex

TEX BIN=/usr/local/src/tex3.0/tex/bin

TEX FONTS=/usr/local/src/tex3.0/tex/lib/tex/fonts

TEX FORMATS=/usr/local/src/tex3.0/tex/lib/tex/formats

TEX INPUTS=/usr/local/src/tex3.0/tex/lib/tex/inputs

TEX MAN=/usr/local/src/tex3.0/tex/man

TEX POOL=/usr/local/src/tex3.0/tex/lib/tex

TEX ROOT=/usr/local/share/src/tex3.0/tex

USER=trondk

VFFONTS=/usr/local/src/tex3.0/tex/lib/tex/fonts/vf

VF FONTS=/usr/local/src/tex3.0/tex/lib/tex/fonts/vf

Denne framstillinga lyg litt fordi eg m

atte sette inn linjeskift i den linjene som er

veldig lange( p.g.a tekstbehandlaren ). Ein kan legge til og endre miljøvariablar

som ein vil, men ver likevel litt forsiktig med

a endre eksisterande variablar for-

di desse gjerne blir brukt av applikasjonar og kommandoar. Før ein opprettar

ein ny miljøvariabel er det lurt

a sjekke om den ﬁnst fr

a før. Dersom ein prøvar

a skrive ut ein miljøvariable som ikkje ﬁnst fr

a før s

a vil skrive ut ingenting.

Eksempel:

36 KAPITTEL 5. SKALLET

$ echo $INGENTING

Denne responsen fortel at ein kan bruke denne miljøvariabelen til eige bruk.

5.3 Standard inn og standard ut

Alle ytre enhetar som er knytta opp mot eit UNIX–system har ﬁlar som re-

presenterer enheten. Det gjeld for alle enheter som skrivarar, portar, termina-

lar, magnetbandstasjonar osv. . . Representasjonen av alle ytre enhetar som ﬁlar

gjer at ein lettvindt kan omdirigere resultat fr

a den eine enheten til ein an-

nan enhet. Alle prosessar som blir oppretta f

ar tildelt tre ﬁler, standard inn,

Terminal

Prosess

Standard feilmeldingsenhet

Standard utdataenhet

Standard inndataenhet

Figur 5.1: Standard ut, inn og feilmelding

standard ut og standard feilmelding. N

ar man er p

alogga ved hjelp av f.eks

ein terminal vil tastaturet vere standard inn, skjermen vil vere standard ut og

standard feilmelding. Dette kan ein alts

a forandre ved hjelp av omdirigering.

a ein brukar omdirigering s

a er det i første rekke for

a sende dataene enten

til ei ﬁl eller ein anna prosess. Ein kan ogs

a f

a prosessar til

a lese inndataene

a ﬁl istaden for

a skrive dataene inn fr

a tastaturet. N

ar ein sender data fr

ein prosess over til ein annan prosess kallast det for røyrlegging eller piping.

Omdirigering blir brukt slik at sm

a kommandoer blir kombinert til ein stor og

kraftig kommando, som eg nemnde tidlegare. Omdirigering til eller fr

a ﬁlar

brukar ein < for

a ta standard inn fr

a og > for

a sende data fr

a standard ut til

ei ﬁl. Eksempel:

zevs% ls -l >ls-ﬁla.text

5.3. STANDARD INN OG STANDARD UT 37

zevs%

Terminal

Prosess

Fil

Figur 5.2: Redirigering ut til ﬁl

Her vart utdataene sendt til ﬁla ls-ﬁla.text,— la oss ta eit eksempel det vi tek

standard inn fr

a ei ﬁl.

zevs% mailx eyvindh <brevet.til.eyvind

zevs%

Terminal

Prosess

Fil

Figur 5.3: Standard inn fr

a ﬁl

Skal standard ut omdirigerast til standard inn til ein anna prosess brukar vi

tegnet | (engelsk : pipe), p

a norsk kan vi oversette det til røyr. Og det er eigent-

leg det vi gjer, vi lagar ein røyrledning fr

a den eine prosessen til den andre.

Eksempel:

zevs% ﬁnd / -depth -print | cpio -ocvB >/dev/rst1

zevs%

Terminal

Prosess Prosess

Fil

røyr

Figur 5.4: Røyrlegging mellom prosessar

Her har vi b

ade røyrlegging til ein anna prosess og omdirigering til ei ﬁl (den-

ne gongen representerer ﬁla ein enhet,— ein ekstern tape-stasjon). Det denne

kommandoen gjer er

a ﬁnne alle ﬁlar i systemet og sender alle namna over til

cpio som kopierer desse ﬁlane ut p

a ﬁla /dev/rst1,— dette er enhetsﬁla for ein

38 KAPITTEL 5. SKALLET

magnetbandstasjon. Vi kan kort og godt seie at vi kjøyrer sikkerhetskopiering

av systemet ut p

a eit magnetband.

5.4 Returverdiar fr˚a kommandoar

I likhet med standard ut, standard inn og standard feilmelding, returnerer

kommandoar ein numerisk verdi til skallet. Denne returverdi blir vanlegvis

ikkje vist p

a skjermen. Verdien er vanlegvis 0 (null) dersom kommandoen fullførte

utan feil og ulik 0 (null) dersom det oppstod feil. Denne feilverdien er veldig

kommandoavhengig, verdien kan variere f.o.m 0 t.o.m 255. Vanlegvis er for-

skjellige grunnar for feil gjenspeila i returverdien fr

a programmet. Returverdi-

en kan ein f

a tak i ved

a bruke variabelen $?, som er sett til holde returverdien

etter kvar kommando. Dersom ein har tenkt

a lagre verdien, m

a ein lagre ver-

dien i ein anna miljøvariabel før neste kommando. Eksempel:

$ ls

kjerne.ps

kurs.aux

kurs.dvi

kurs.log

kurs.ps

kurs.tex

kurs.toc

latex.log

program.ps

rettigheter.ps

skall.ps

$ echo $?

$ cat eiﬁl

cat: eiﬁl: No such ﬁle or directory

$ echo $?

Som vi ser s

a gjekk ls–kommandoen utan feil, s

a prøvde vi

a vise innholdet p

ei ﬁl som ikkje eksisterte, d

a vart returverdien sett til 1. Den siste gongen vi

skreiv ut returverdien hadde den igjen vorte 0, dette var returverdien fr

a den

forrige echo–kommandoen som fullførte utan feil.

Eigentleg er ikkje $? ein miljøvariabel, men ein skallvariabel . Desse variablane

er ikkje tilgjengeleg p

a same m

aten som ekte miljøvariable, dei blir oppdaterte

av skallet og ikkje av kommandoar. Skallvariable har namn som best

a av eit

tegn, dersom ein vil sj

a verdien m

a ein sette ein $ framfor namnet. I tilleg til

? ﬁnst det ein del andre skallvariable som f.eks skigardteiknet (#), som inne-

held antal kommandolinje parametre til dette skallet, og $ som angjev proses-

sidentiteten til dette skallet. Desse variablane skal vi ikkje g

a gjennom i denne

5.4. RETURVERDIAR FR

A KOMMANDOAR 39

omgang,— seinare vil vi sj

a at desse har ein stor betydning for skallprogram-

mering.

Kapittel 6

Filsystemet

Ei ﬁl er ein namngjeven samling av informasjon, ei ﬁl kan inneholde data, eit

kjørbart program, tekstdokument, eit bilde, ein video, etc. . . .

6.1 Filar i UNIX

Alle ﬁlar i eit UNIX–system har ein unik identiﬁkator

, ein dato for siste end-

ring, ein dato for sist den vart aksessert, ein eigar, ein gruppetilhørighet og

tilgangsrettighetar. Namnet gjev brukaren eller eigaren mulighet for

a gje eit

beskrivande namn p

a informasjonen som ligg lagra p

a ﬁla. Filsystemet i UNIX

operer med den unike identiﬁkatoren for

a ﬁnne igjen ﬁla p

a disken. Eigaren

av ei ﬁl har alle rettighetar, og kan ogs

a bestemme kva rettighetar andre skal

ha til ei ﬁl.

6.2 Katalogstruktur og viktige katalogar

UNIX grupperer ﬁlane i hierarkiske katalogar (engelsk: directory). P

a øverste

niv

a operer UNIX med begrepet rota (engelsk: root) som blir representert ved

tegnet /.

UNIX har ei stor mengde kommandoar som ligg p

a kvar si ﬁl. Desse komman-

doane er fordelt p

a ﬂeire katalogar. Dei mest brukte er lokalisert p

a /bin og /usr/

bin. Desse katalogane er som regel alltid med i den standard søkestien(jmfr.

tidlegare omtale av PATH). P

a /etc–katalogen ligg ein heil del systemﬁlar og

administrative program.

Det som er av betydning for vanlige brukarar er heimekatalogen, denne brukar

ein fritt innanfor dei grensene som ﬁnst tilgjengeleg i form av fysisk diskplass.

Det som er viktig

a merke seg er at alle brukarane deler p

a den diskplassen

som er tilgjengeleg. Dersom ein brukar meir plass enn det ein har lov til, vil

det berre g

a ut over andre brukarar, tommelﬁngerregel nr 1: Vis hensyn!

I UNIX operer vi med ein intern representasjon ved hjelp av s

akalla i–nodenummer,— dette er

ikkje s

a viktig i første omgang.

6.3. FILNAMN 41

Ein vanleg brukar f

ar vanlegvis lov til

a lese det meste, men f

ar berre lov til

a skrive p

a sin eigen heimekatalog og p

a temporære katalogar. Desse tempo-

rære katalogane blir stort sett brukt som kladdekatalogar for program eller

programsystem. Felles for alle desse katalogane er at dei heiter tmp, eksempel:

/tmp, /usr/tmp . . .

Dei viktigaste katalogane:

/etc I denne katalogen ligg ein del systemadministrasjonsﬁlar og konﬁgurasjons-

ﬁlar, særleg for nettverk. Dei ﬂeste overordna programma for nettverk

ligg ogs

a her. Ein vil ogs

a ﬁnne passordﬁla p

a denne katalogen.

/bin Katalogen innheld dei ﬂeste brukarkommandoane.

/dev Inneheld alle enhetsﬁlane, dvs. dei ﬁlane som gjev tilgang til skrivarar,

portar, diskar, taper,terminalar . . . osv.

/usr Alle ﬁlar som er ein del av systemet men som ikkje er kritiske for at sys-

temet skal kunne kjøre. Her vil det ligge brukaraplikasjonar som f.eks

akkurat denne UNIX–varianten understøttar. Eksempel p

a programvare

som kan ligge under /usr er kompilatorar og vindussystem.

/usr/bin Hjelpeprogram for brukarane.

/usr/lib Filar med støttefunksjonar som globale bibliotek, oppsett av epost-

program, skrivarar . . . .

/usr/local Som regel blir alle lokale tilpasninger lagt under denne katalogen,

dvs. alt som ikkje er standard UNIX skal eigentleg ligge her. Det kan vere

spesiell konﬁgurasjon, spesielle program som ikkje er ein del av operativ-

systemet, etc. . .

/tmp Denne temporære katalogen kan brukast som midlertidig lagring av ﬁ-

lar. Alle brukarar har tilgang til denne katalogen og dei ﬂeste program

under UNIX som treng kladdeomr

ade legg kladdeﬁlane sine p

a denne

katalogen. Dette er ikkje ein trygg stad

a legge ﬁlar,— her er det fritt fram

for

a slette ﬁlar for alle brukarar, og dersom maskina “g

ar” ned vil inn-

holdet p

a denne katalogen bli sletta under oppkjøring av systemet. (Alle

UNIX-system vil starte med “blanke” ark n

ar dei skal opp og g

a,— derfor

slettar alltid UNIX alle temporære ﬁlar som ligg igjen fr

a tidlegare).

/var/tmp Er ogs

a ein temporær katalog veldig likt /tmp,— men denne blir

ikkje sletta mellom kvar restart av systemet, men det er likevel eit forbe-

hold. Red Hat Linux f.eks vil slette ﬁlar som er eldre enn 30 dagar. Derfor

er det ein del program som brukar denne katalogen som temporærkata-

log for

a beholde viss form for status.

6.3 Filnamn

Eit ﬁlnamn i eit System V–basert UNIX–system kan maksimalt vere 255 byte

De ﬂeste skrivbare teikn blir godteke som tegn i eit ﬁlnamn. UNIX tvinger

Dersom ein brukar teiknsett der eit teikn kan legge beslag p

a meir enn 1 byte vil sjølvsagt det

maksimale ﬁlnamnet bli kortare enn 255 teikn.

42 KAPITTEL 6. FILSYSTEMET

ingen til

a ha system i namnsettinga p

a ﬁlar og katalogar, det kan likevel vere

ein fordel

a ha eit eige system. Det er ikkje uvanleg med eit–teikns–haleheng

a enkelte program som f.eks C–kompilatoren.

Det er vanleg

a bruke sm

a bokstavar i ﬁlnamn, men UNIX krev ikkje at ein

gjer det. Det som er viktig

a merke seg er at UNIX skiller mellom store og sm

bokstavar.

. og .. er to spesielle namn p

a katalogar. . er st

aande katalog og .. er katalogen

over st

aande katalog.

Dersom ein vil opprette s

akalla “skjulte” ﬁlar, dvs. ﬁlar som ikkje blir vist fram

ved vanleg ﬁlfortegnelse, s

a kan det gjerast ved

a bruke punktum som første

tegn i ﬁlnamnet.

Reglar for katalognamn og stiar:

• Eit stinamn er ei liste med ﬁlnamn som er skilt fr

a kvarrandre med tegnet

“/”. Dei første namna i stien er namn p

a katalogar, medan det siste er

namnet p

a ei ﬁl.

• Det er lov

a bruke mellomrom i stinamn og ﬁlnamn, men eg vil ikkje

anbefale

a bruke det fordi det blir meir tungvint

a navigere i ﬁlsystemet

a kommandolinja.

• Ein kan g

a oppover i hierarkiet ved

a angje “..” for forrige katalog.

• Ein kan nedover i ﬁlsystemet ved

a angje katalogar og underkatalogar.

• Dersom stinamnet startar med ein “/” (engelsk: slash), tek stien utgangspunkt

i rotkatalogen p

a toppen av hierarkiet.

• Alle andre stinamn er relative til st

aande katalog.

Eksempel p

a lovlege ﬁlnamn:

/home/zevs/iﬁ/trondk/fmdictionary

Legg merke til at siste namnet er namnet p

a ei ﬁl.

../../local/domain/pz/iﬁ.unit.no

Her her eg angjeve stinamnet relativt til st

aande katalog. Filnamnet er ogs

a her

siste namnet.

/home/zevs/hf/jot/.cshrc

Her er alts

a ei s

akalla “skjult” ﬁl.

6.4 Tilgangsrettighetar

UNIX er eit ﬂeirbruker system og m

a derfor ha mekanismer som styrer tilgan-

gen til program, data eller omr

ader. Som nemnt tidlegare opererer UNIX med

eigar, gruppe og alle andre. Den som eig ﬁla kan sette alle tilgangsrettighetane

som skal gjelde for ﬁla. Den som opprettar (vanlegvis) ei ﬁl blir sett som ei-

gar av ﬁla, og den gruppa som eigaren er aktiv medlem i ved opprettelsen vil

6.4. TILGANGSRETTIGHETAR 43

bli gruppetilhørigheten til ﬁla. Ved opprettelse av ei ﬁl vil det bli sett p

a stan-

dard tilgangsrettighetar,— desse kan vere bestemt av systemansvarleg eller av

ein sjølv. Det ﬁnst ein eigen kommando som set opp kva som skal vere stan-

dard tilgangsrettighetar ved oppretting av ﬁlar. UNIX opererer med tre typar

tilgangsrettighetar

• Lesing

• Skriving

• Kjøring

For

a sj

a p

a tilgangsrettighetane m

a vi ta ei lang listing:

zevs%ls -l

total 51

-rw-r—– 1 trondk 3456 Feb 25 13:18 Mac.tel

drwx–S— 3 trondk 1024 Feb 25 08:18 Mail

-rwxr-xr-x 1 trondk 28336 Oct 24 09:51 New Groups File

drwxr-s— 2 trondk 512 Nov 22 09:55 News

-rw-rw-rw- 1 trondk 2889 Feb 26 09:00 ahs

drwx–S— 2 trondk 512 Jan 6 10:48 backup

drwx–S— 2 trondk 512 Dec 6 13:50 bin

-rw-r—– 1 trondk 163 Jan 28 11:04 fmconsole.log

-rwx–x–x 1 trondk 22 Jan 22 10:53 fmdictionary

drwxr-xr-x 2 trondk 512 Aug 12 1991 fraa-tih

-rw-r—– 1 trondk 0 Feb 27 14:53 help.ﬁl

drwxr-s— 2 trondk 512 Nov 13 12:27 internett

drwxr-sr-x 3 trondk 512 Dec 3 12:17 macps

drwx–S— 3 trondk 512 Jan 24 08:34 misc

drwxr-xr-x 3 trondk 512 Aug 12 1991 oppstartﬁler

drwxr-s— 4 trondk 512 Jan 30 09:51 phigs

drwxr-s— 2 trondk 512 Jan 28 08:26 rfc

drwx–S— 2 trondk 512 Feb 27 03:00 secure

drwxr-s— 4 trondk 512 Jan 24 13:03 src

drwxr-s— 3 trondk 512 Feb 19 13:32 text

zevs%

La oss sj

a litt p

a ﬁllista. Første tegn heilt til venstre fortel kva slags type ﬁl den

er,— her er dei ﬂeste katalogar (directory) og derfor st

ar det ein “d” som første

tegn i venstre kolonne. Dei tre etterfølgande teikna er tilgangsrettighetane til

eigaren,— dei ﬂeste ﬁlane her har alle rettighetar (lese = r, skrive = w, kjøre = x).

Dei neste tre tegna er tilgangsrettighetane til brukarar i same gruppe,— her ser

vi at det er ein del forskjellar ute og g

ar. Det st

ar ogs

a b

ade ein liten og stor

“s” der,— det skal eg kome tilbake til seinare. Dei tre siste tegna er rettighetane

til alle andre. Som vi ser s

a er nekting av ein rettighet symbolisert med teiknet

“–”.

Neste symbol alltid er eit tall st

a for antal lenker til ﬁla,— alle ﬁlar kan ha ﬂeire

lenker til seg, dvs. at ein kan lage ei ﬁl med eit nytt namn, men istaden for

a fysisk lage ei ny ﬁl lagar ein ei lenke til ei allereie eksisterande ﬁl. Dette er

Det ﬁnst ﬁlsystem som i tillegg har meir avanserte tilgangsrettighetar eller ACL (Access Con-

trol List),— men her vil eg berre ta for meg det som er felles for alle ﬁlsystem

44 KAPITTEL 6. FILSYSTEMET

Alle andre

Gruppe

Eigar

Filtype (vanleg [−], katalog [d] eller lenke [l] )

drwxr−xr−x 3 trondk 512 Dec 3 12:17 macps

Figur 6.1: Aksess-rettigheter p

a ﬁler under UNIX

nyttig n

a ﬂeire personar skal dele p

a data eller skal dele p

a same ﬁla.

I neste kolonne st

ar namnet p

a eigaren til ﬁla,— i dette tilfellet “trondk” som

er min brukaridentitetet. S

a kjem størrelsen p

a ﬁla, deretter dato og klokke-

slett for opprettelse av ﬁla, til slutt ﬁlnamnet. Dei same rettighetane gjeld for

katalogar, d

a vil rettighetane ha ein litt anna betydning enn for vanlege ﬁlar.

Leseaksess til ein katalog betyr at ein kan liste ﬁlane som ligg p

a katalogen,

skriveaksess betyr at ein kan slette og opprette ﬁlar p

a katalogen og kjøre ak-

sess betyr eigentleg søketilgang til katalogen, dette betyr at ein kan leite etter

ﬁlar p

a denne katalogen men ein vil ikkje ha anledning til

a liste ﬁlane p

a ka-

talogen.

6.5 Forandre eigar og gruppe p˚a ﬁlar

OBS ! Dette er ikkje mogleg for vanlege brukarar under BSD–UNIX. Som vi

ag tidelegare har alle ﬁlar ein eigar og ein gruppetilhørighet. Av og til kan det

vere ønskeleg

a gje bort ﬁlar, dette gjer ein med kommandoen chown (CHange

OWNer). Parametre til kommandoen er ny eigar og ﬁlnamn. Eksempel:

arion% ls -l ﬁla.mi

total 51

-rw-r—– 1 troka iﬁ 3456 Feb 25 13:18 ﬁla.mi

arion% chown eyvho ﬁla.mi

arion% ls -l ﬁla.mi

-rw-r—– 1 eyvho iﬁ 3456 Feb 25 13:18 ﬁla.mi

arion%

a same m

aten kan ein forandre gruppa til ei ﬁl med kommandoen chgrp

(CHange GRouP). Eksempel:

arion% ls -l ﬁla.mi

total 51

-rw-r—– 1 troka iﬁ 3456 Feb 25 13:18 ﬁla.mi

arion% chgrp hf ﬁla.mi

arion% ls -l ﬁla.mi

-rw-r—– 1 troka hf 3456 Feb 25 13:18 ﬁla.mi

arion%

Ver oppmerksom p

a at n

ar ein forandra eigar p

a ﬁla s

a kan ein ikkje forandre

tilbake,— d

a er det nemnleg ein annan brukar som eig ﬁla! Alts

a ein kan berre

gje vekk dei ﬁlane som ein sjølv eig.

6.6. FORANDRE TILGANGSRETTIGHETAR 45

6.6 Forandre tilgangsrettighetar

For

a forandre tilgangsrettighetar har vi kommandoen chmod ( CHange MODe

). Denne tek dei nye rettighetane og ﬁlnamn som parametre. Eksempel:

zevs% chmod 0755 ﬁla.mi

zevs%

Her har eg brukt den oktale m

aten

a spesiﬁsere tilgangsrettighetane. Den ok-

tale representasjonen er:

Rettighet

Oktal verdi

Kjøring (Execute) 1

Skrive (Write) 2

Lese (Read) 4

Tabell 6.1: Rettighet og oktal verdi

Ut fr

a desse oktale talkodane kan vi komponere ulike samansetningar og ulike

rettighetar. Eksempel:

Oktal verdi Rettighetar

7 Lese, skrive og kjøre

6 Lese og skrive

5 Lese og kjøre

4 Lese

3 Skrive og kjøre

2 Skrive

1 Kjøre

0 Ingen

Tabell 6.2: Oktale verdiar for tilgangsrettighetar

Kommandoen tek ogs

a symbolske namn for aksessretighetar,— der teiknkombinasjonar

ar for kven som skal ha tilgang og for tilgangsrettighetar:

Symbol Brukargruppe

u Eigar (user)

g Gruppe (group)

o Andre (others)

Tabell 6.3: Teiknsymbol for brukargrupper

Tilgangsrettighetane er symbolisert med:

For

a sette rettighetane m

a ein bruke ein operator:

Legg spesielt merke til at n

ar ein brukar likhetsteiknet blir alle rettighetar sett

a nytt. Eksempel:

46 KAPITTEL 6. FILSYSTEMET

Symbol Rettighet

r Lese (read)

w Skrive (write)

x Kjøre (execute)

Tabell 6.4: Teiknsymbol for rettighetar

Operator Resultat

+ Legge til rettighet

- Fjerne rettighet

= Sette eksplisitt likt etterfølgande teiknstreng

Tabell 6.5: Operatorer for rettighetar

zevs% chmod u+w ﬁla.mi

zevs%

Legge til skrive-aksess for eigar.

zevs% chmod u=rwx,g=rx,o=rx ﬁla.mi

zevs%

Eigar f

ar alle rettighetar, gruppe f

ar lese– og kjøretilgang, alle andre har lese–

og kjøretilgang.

6.7 Sette standard tilgangsrettighetar

I staden for

a m

atte sette tilgangsrettighetar for kvar ﬁl ein opprettar kan ein

bruke kommandoen umask. Kommandoen tek dei same oktale akssessrettighetane

som chmod men no har dei motsatt betydning. Dei oktale verdiane er nekting

av tilgang,— dvs. at kommandoen umask 002 vil f

a følgande betydning:

777

- 002

= 775

Tabell 6.6: Sette umask

Dette er ein kommando som typisk blir brukt i oppstartﬁlane for skall.

Alts

a dersom ein utfører kommandoen umask 002 vil alle ﬁlar ein opprettar

etter denne kommandoen teoretisk f

a tilgangsrettighetane:

I praksis vil ikkje ﬁlar som ein opprettar f

a kjøretilgang utan at ein spesiﬁkt

ber om det,— unntaket er n

ar ein kompilerer ﬁlar med ein kompilator for

lage eit kjørbart program. Som regel vil den kjørbare ﬁla ha kjøretilgang fordi

kompilatoren vil sette det direkte. Eksempel:

6.7. SETTE STANDARD TILGANGSRETTIGHETAR 47

Oktal–verdi Rettighetar

7 Ingen rettighetar

6 Kjøre

5 Skrive

4 Skrive og kjøre

3 Lese

2 Lese og kjøre

1 Lese og skrive

0 Lese, skrive og kjøre

Tabell 6.7: umask–rettigheter

Eigar Lese, skrive og kjøre

Gruppe Lese, skrive og kjøre

Andre Lese og kjøre

arion% umask 002

arion% touch ﬁla.mi

arion% ls -l ﬁla.mi

-rw-rw-r– 1 troka iﬁ 0 Feb 25 13:18 ﬁla.mi

arion% rm ﬁla.mi

arion% umask 000

arion% touch ﬁla.mi

arion% ls -l ﬁla.mi

-rw-rw-rw- 1 troka iﬁ 0 Feb 25 13:18 ﬁla.mi

arion%

Som regel vil ein kjøre kommandoen umask 022 i oppstartﬁla for skallet,— dvs.

følgande tilgang:

Eigar Lese, skrive og kjøre

Gruppe Lese og kjøre

Andre Lese og kjøre

Dersom ein skriv kommandoen umask utan parametre vil den skrive ut gjel-

dande verdi. D

a ogs

a gjerne p

a formen 22,– dvs. at kommandoen ikkje skriv ut

0. Det g

ar ogs

a an

a angje parametrane p

a same m

ate til umask.

umask–verdi Rettighetar

2 Nekt skrivetilgang for andre.

22 Nekt skrivetilgang for gruppe og andre.

27 Nekt alle rettighetar for andre og skrivetilgang for gruppe.

77 Nekt alle rettightar for gruppe og andre.

Personleg likar eg best

a skrive parametre til umask p

a formen 022 for

a forsikre

meg om at det blir rett tilgang.

48 KAPITTEL 6. FILSYSTEMET

6.8 Navigering

Eg vil no prøve

a fortelje korleis ein skal navigere i ﬁlsystemet i UNIX.

6.8.1 St˚aande katalog

Det kjem litt an p

a korleis miljøet rundt er sett opp, enkelte viser st

aande kata-

log i ledeteksten (engelsk: prompt) som skallet skriv ut, medan andre berre viser

f.eks maskinnamnet. Det ﬁnst ein eigen kommando for

a skrive ut st

aande ka-

talog, denne heiter pwd (Print Working Directory). Eksempel:

zevs% pwd

/home/zevs/iﬁ/trondk/text/unixkurs

zevs%

Som vi ser tek denne kommandoen utgangspunkt i rota,— det ser ein ved at

stien startar med /.

6.8.2 Endre st˚aande katalog

For

a endre st

aande katalog brukar ein cd (Change Directory ). Det er to m

atar

oppgje stinamn til der ein vil ﬂytte seg, ein kan oppgje absolutt stinamn (slik

som pwd gjorde) eller relativt til st

aande katalog. For

a skifte katalog absolutt

startar ein stinamnet med “/” og brukar “/” som skilje mellom katalognamn.

Eksempel:

zevs% cd ..

Her vil ein skifte til katalogen over. Skal ein skifte til ein katalog under skriv

ein berre katalognamnet. Eksempel:

zevs%pwd

/home/zevs/iﬁ/trondk

zevs%cd Mail

zevs%pwd

/home/zevs/iﬁ/trondk/Mail

zevs%

Andre m

atar

a gjere det p

zevs%pwd

/home/zevs/iﬁ/trondk/text/unixkurs

zevs%cd ../../bin

zevs% pwd

/home/zevs/iﬁ/trondk/bin

zevs%

Har ein “rota” seg vekk i hierarkiet, eller vil kome seg fort tilbake til heime-

katalogen, kan det vere lurt

a skrive cd utan parametre, for d

a vil ein hamne

tilbake p

a sin eigen heimekatalog.

6.9. OPPRETTE OG SLETTE KATALOGAR 49

6.9 Opprette og slette katalogar

Sidan UNIX er oppbygt hierarisk s

a undetstøttar det at brukarane ogs

a f

a lage

sin eigen trestruktur. Det er ogs

a meir oversiktleg

a dele opp i katalogar slik at

ﬁlar kan grupperast logisk.

For

a opprette katalogar har ein kommandoen: mkdir,— parametre er namnet

a den katalogen ein vil opprette.

Slette katalogar gjer ein med kommandoen: rmdir,— her er ogsaa parameter

den katalogen ein skal slette

. Eksempel:

zevs% pwd

/home/zevs/iﬁ/trondk

zevs% mkdir test

zevs% cd test

zevs% pwd

/home/zevs/iﬁ/trondk/test

zevs% cd ..

zevs% pwd

/home/zevs/iﬁ/trondk

zevs% rmdir test

6.10 Kopiere og ﬂytte ﬁlar

a ein har oppretta ﬁler vil ein gjerne kopiere dei til nye ﬁlar eller endre namn

a dei eller slette dei dersom ein ikkje har bruk for dei meir. Til kopiering har

ein kommandoen : cp (copy). Skal ein kopiere ei ﬁl til ei anna ﬁl,— tek kom-

mandoen to parametre. Eksempel:

zevs% cp fr˚aﬁl tilﬁl

Skal ein kopiere ﬂeire ﬁlar til ein katalog kan kommandoen ta ﬂeire kjeldeﬁler

som parameter,— men berre ein katalog som m

al. Eksempel :

zevs% cp kjelde1 kjelde2 . . . til-katalog

Av og til s

a har ein bruk for

a gje ﬁlar nye namn,— d

a brukar vi kommando-

en mv(move). Denne kommandoen kan ogs

a brukast til

a ﬂytte ﬁlar til andre

katalogar. Denne kommandoen tek dei same parametre som cp. Eksempel:

zevs% mv kjeldeﬁl destinsjonsﬁl

Skal vi ﬂytte ﬂeire ﬁlar. Eksempel :

zevs% mv kjeldeﬁl1 kjeldeﬁl2 . . . til-katalog

Dette er ikkje alltid den mest lettvinte m

aten

a slette katalogar med underkatalogar p

a,— det

skal vi kome tilbake til seinare.

Kapittel 7

Editoren vi

er UNIX sin standard editor. Den har vorte beskulda for

a vere

vanskeleg og tung

a bruke. vi er iallefall nyttig

a kunne fordi denne editoren all-

tid er standard, alle UNIX–system har denne editoren installert. Vidare har den-

ne editoren sider som f

a har oppdaga fordi den gjev s

a negativt førsteintrykk.

Alle editorar som har vorte laga har teke id

ear fr

a vi (slik som alle andre har

teke id

ear fr

a UNIX ),— likevel er det f

a av dei som klarar

a oppn

a dei mest

avanserte sidene ved vi. Delar av dette dokumentet som du no held i hendene

er skreve ved hjelp av vi. La meg sitere Stephen Cofﬁn som har skreve boka

“UNIX System V release 4, the complete reference” sin karakteristikk av vi:

“Usually when the editor won‘t do something that you want‘t it to do, it is because

you don‘t know how to do it, not because the editor is unable to do it”.

7.1 Introduksjon

vi er ein fullskjerms tekst editor som prøvar

a handtere heile skjermen, som

sørger for eit vindu inn i ﬁla som ligg i vi sitt indre buffer. Markøren er alltid

a st

aande linje, og dei ﬂeste redigeringskommandoane blir utført der. N

ar ein

ﬂyttar p

a markøren vil skjermen bli tegna p

a nytt slik at st

aande linje alltid vil

vere p

a skjermen. Det ein skal ha heilt klart for seg er at vi er ikkje ein tekst-

behandlar eller eit slags publikasjonssystem, den formaterer ikkje tekst eller

understøttar integrert graﬁkk. P

a den andre sida er vi uavhengig av terminal,

ein kan bruke den like godt p

a konsollet som p

a ein terminal.

7.1.1 Sette terminal-type

For

a bruke vi p

a mange forskjellige terminalar, m

a ein fortelje programmet

kva slags terminal ein brukar. Dette gjer ein ved

a sette ein miljøvariable som

heiter TERM. vi og andre fullskjermsprogram sjekkar denne miljøvariabelen

ar dei startar opp og justerer utdataene til skjermen mest mulig effektivt. Ein

set miljøvariabelen med:

Vanlegvis blir vi uttalt som vi–ai

7.1. INTRODUKSJON 51

$ TERM=ansi

$ export TERM

Terminaltypen ansi er det korrekte formatet for ANSI og andre liknande ter-

minalar. Den andre kommandoen, export TERM, tillet ogs

a subskall til

a bruke

TERM–variabelen p

a lik linje ned innloggingsskallet. Dette eksemplet var for

Bourne–skall,— dersom ein skal sette TERM for C–skall:

zevs% setenv TERM ansi

Dei ﬂeste terminaltypar blir støtta av TERM–variabelen. Dersom ein gjer ein

feil n

ar ein set TERM–variabelen, vil fullskjermsprogram skrive rare tegn og

teiknsekvensar p

a uventa tidspunkt ut p

a skjermen. Det er vanleg

a sette TERM

i oppstartﬁlane .proﬁle for Bourne–skallet eller .cshrc for C–skallet. Vanlege PC–

ar brukar vanlegvis TERM=AT386 for innlogging p

a konsollet. Brukar ein xterm

skal ein bruke TERM=xterm, ved innlogging fr

a ein vanleg terminal brukar ein

TERM=ansi, vt100 eller vt220, dette brukar

a verke i dei ﬂeste tilfella.

7.1.2 Oppstart av VI

Ein kan starte opp vi med ei liste av ﬁlnamn, som f.eks her:

zevs% vi gammel.ﬁl

zevs% vi ny.ﬁl

zevs% vi gammel.ﬁl ny.ﬁl

zevs% vi

Alle desse eksempla er lovlege kommandoar. Dersom ikkje ﬁlane eksisterer vil

vi opprette dei. Dette er ein vanleg metode for

a opprette ﬁlar i UNIX. Dersom

ein inkluderer meir enn eitt ﬁlnamn i parameterlista, vil vi editere ei ﬁl om

gongen ved

a laste den første inn i tekstbufferet n

ar ein startar programmet.

Det ﬁnst kommandoar for

a skifte mellom ﬁlar, men vi har ikkje mulighetar for

a editerere p

a to ﬁlar samstundes. Alle vi–kommandoar blir utført p

a st

aande

ﬁlnamn, dersom ein startar opp vi utan ﬁlnamn vil vi verke p

a same m

ate, men

ein m

a oppgje eit ﬁlnamn før ein f

ar lov

a lagre bufferet tilbake til ﬁlsystemet.

Ser vi p

a eksempla vil vi starte opp med første linje som st

aande linje. I tillegg

til ﬁlnamn kan vi ta imot ei rekkje andre parametre p

a kommandolinja. Ein kan

bruke + (pluss) opsjon etterfulgt av eit linjenummer for

a gjere den til st

aande

linje ved oppstart. Eksempel:

zevs% vi +34 gammel.ﬁl

Denne kommandoen vil gjere at linje nummer 34 vil bli st

aande linje ved opp-

start.

zevs% vi +$ gammel.ﬁl

Denne kommandoen gjer at vi vil starte p

a siste linje i ﬁla.

zevs% vi +/ streng gammel.ﬁl

Ein kan ogs

a bruke denne formen for

a f

a vi til

a søke etter streng og gjere den

linja med det første treffet til st

aande linje. Faktisk kan ein bruke alle tilgjen-

gelege kommandoar i vi etter + (pluss), og vi vil utføre kommandoen før den

oppdaterer skjermen. Vanlegvis fyller vi heile skjermen med tekst, unntatt den

52 KAPITTEL 7. VI

Figur 7.1: Ein opningsskjerm for VI

nederste linja, denne blir brukt til informasjon. Dersom ﬁla er s

a kort eller ein

er p

a enden av ﬁla, vil vi fylle den delen av skjermen som ikkje er i bruk med

tomme linjer som startar med tegnet ∼ (thilde). Dette markerer ei ubrukt linje.

ar ein lastar vi utan ﬁlnamn vil heile skjermen ha thilde–teikn p

a venstre sida,

sidan det ikkje er tekst i bufferet. Alle linjer i det interne bufferet er nummerert,

vanlegvis vil ikkje linjenummer bli skreve ut p

a skjermen.

7.1.3 Modus i VI

Editoren har tre modus. Modus er forskjellige tilstandar som editoren kan vere i

til forskjellige tider. Ein kan hoppe fr

a modus for

a utføre forskjellige operasjo-

nar. vi har tre modus, kommandomodus, skrivemodus og linjemodus. I kommando-

modus kan ein gje kommandoar direkte til editoren, i skrivemodus kan ein skrive

inn tekst i bufferet og ein kan skifte mellom kommando– og skrivemodus. Det-

te er ofte ei kjelde til feil, det er lett

a gløyme kva slags modus ein st

ar i. Dersom

ein skriv inn kommandoar i skrivemodus vil dei bli ein del av innholdet i ﬁla, og

men

a prøve

a skrive tekst medan ein er i kommandomodus kan gje rare forand-

ringar i ﬁla. Den interne set–kommandoen kan brukast til

a skrive ut modusen

a skjermen. Denne kommandoen skal vi g

a igjennom seinare, men foreløpig

kan ein bruke kommandoen:

:set showmode

for

a skrive ut st

aande modus p

a skjermen. I den tredje moduset, linjemodus,

kan ein gje linjeorienterte kommandoar som blir vist p

a den siste linja p

a skjer-

men. Tegnet : (kolon) gitt fr

a kommandomodus skiftar til linjemodus, slik at set–

kommandoen som vart vist ovanfor er eit eksempel p

a linjemodus. Ein kan ber-

re skifte til linjemodus n

ar ein st

ar i kommandomodus, dersom ein stod i tekst-

modus ville :–teiknet bli skrive inn i bufferet som tekst. N

ar ein entrar linjemodus

med :(kolon), vil markøren hoppe til siste linja p

a skjermen og vi vil vente p

kommando.

7.1. INTRODUKSJON 53

7.1.4 Skifting mellom modus

Linjemodus blir brukt til

a gje enkeltkommandoar p

a siste linje. N

ar komman-

doen er ferdig, returnerer vi tilbake til kommandomodus, som vi ser er linjemodus

særdeles kortliva. Dei andre to modi er aktive heilt til ein eksplisitt skiftar ut

av dei. N

ar ein er i skrivemodus kan ein skifte til kommandomodus ved

a trykke

ESC–tasten, som er merka ESC p

a mange tastatur. Ein kan g

a tilbake til skrive-

modus ved taste ein av skrive-kommandoane som vi skal g

a gjennom seinare i

kapitlet. Kvar modus oppfører seg forskjellig, og har sitt eige kommandosett.

Linjekommandoar blir vist p

a den siste linja etter kvart som ein taster inn kom-

mandoane, medan kommandoane i kommandomodus vil ikkje gje ekko (det ﬁnst

unntak . . . ).

7.1.5 Avslutte VI

For

a avslutte vi og g

a tilbake til skallet kan ein bruke kommandoen :q (for

quit). Denne kommandoen verkar berre dersom ﬁla ikkje har vorte forandra

sidan ein lagra den sist. Ein kan tvinge vi til

a avslutte utan

a lagre ved

a legge

til ein ! (utropstegn, engelsk: bang) etter q.

:q!

Husk, at alle endringar sidan ein lagra sist vil forsvinne for alltid!

7.1.6 Lagre ﬁlar

Linjemodus blir brukt for

a lese inn og lagre ﬁlar mellom det interne tekst-

bufferet og permanente ﬁlar i ﬁlsystemet. Bruk :w for

a lagre ﬁla. Ein vil van-

legvis gjere dette før ein avsluttar vi, men ver klar over at vi skriv over ﬁla p

disken. Det anbefales

a lagre ﬁla ganske ofte slik at ikkje redigeringsfeil blir s

katastrofale. vi utfører ikkje automatisk lagring eller sikkerhetskopiering med-

an ein arbeider med ei ﬁl. Ein kan forandre ﬁlnamnet ved

a angje eit stinamn

etter :w:

:w nyttnamn.ﬁl

Dette lagar ein ny ﬁl med det nye namnet, vi vil gje ekko p

a kommandoen,

f.eks :

:w nyttnamn.ﬁl

nyttnamn.ﬁl” 12 lines, 593 characters

Denne meldinga vil kome fram p

a siste linje og erstatte :w–kommandoen. Der-

som ﬁla eksisterer allereie vil vi gje feilmelding og nekte

a lagre (vanlegvis,

dette g

ar an

a konﬁgurere).

:w nyttnamn.ﬁl

nyttnamn.ﬁl” File exists - use ”w! nyttnamn.ﬁl” to overwrite

Ein kan tvinge vi til

a overskrive ﬁla uansett og øydelegge innholdet p

a den

gamle ﬁla ved

a legge til ein ! etter :w, som opplyst i feilmeldinga. Dersom ein

ikkje har tilgang til

a forandre ﬁlinnholdet vil vi gje denne feilmeldinga:

:w! nyttnamn.ﬁl

54 KAPITTEL 7. VI

nyttnamn.ﬁl” Permission denied

I dette tilfellet kan ein forandre rettighetane til ﬁla (dersom ein kan det) eller

skrive innholdet i bufferet til eit anna ﬁlnamn. Det g

ar an

a skrive berre ein del

av bufferet ved

a angje omr

adet av linjer som skal lagrast. Dette gjer ein ved

a angje den første linja etter :, etterfølgd av eit komma, deretter siste linje som

ønskjer

a lagre:

:4,18w nyttnamn.ﬁl

Berre linjer f.o.m 4 og t.o.m 18 vil bli lagra i ﬁla, og det interne bufferet i vi

vil vere uforandra. Ein kan kombinere lagre– og avsluttoperasjonen med kom-

mandoen :

:wq nyttﬁlnamn.ﬁl

Denne kommandoen lagrar innholdet i bufferet og returnerer til skallet. Fr

kommandomodus kan ein ogs

a bruke kommandoen ZZ som eit synonym for :wq

for

a lagre innholdet og returnere til skallet.

7.1.7 Lese inn ﬁlar

Kommandoen :r verkar p

a same m

ate som :w, berre at denne kommandoen les

ei ﬁl inn i det interne bufferet etter st

aande linje. vi gjev ekko p

a kommandoen

:r gammel.ﬁl

gammel.ﬁl” 12 lines, 234 characters

Denne kommandoen kan brukast til

a lese ei ﬁl inn i tomt buffer eller ta innhol-

det i ei ﬁl

a inn i det st

aande bufferet. Dersom ein spesiﬁserer eit linjenummer

før r, som i dette eksemplet:

:7r gammel.ﬁl

vil vi plassere innholdet fr

a ﬁla etter den 7. linja istadenfor etter st

aande linje.

Leseoperasjonen forandrar st

aande linje til

a bli siste linje i den ﬁla som blir

lese inn i bufferet.

7.1.8 Viktige kommandoar

7.1.9 Skifte mellom ﬁlar

Dersom ein har starta vi med ei liste av ﬁlar, vil kommandoen :n stenge den

aande ﬁla og skifte til neste ﬁl i ﬁllista. I vi er det berre mulig

a redigere ei ﬁl

om gongen, det er alltid berre ei st

aande ﬁl. Ein kan tvinge vi til skifte ﬁl med

:n! dersom ein ikkje vil lagre endringane sidan forrige lagring. Dersom ein vil

a namnet p

a st

aande ﬁl, kan ein bruke linje-kommandoen :f eller kommando-

modus funksjonen Ctrl-g. vi vil skrive ut ﬁlnamn og størrelse p

a siste linje.

7.1.10 Oppfrisking av skjerm

Dersom skjermen blir rotete av ein eller anna grunn, kan ein trykke Ctrl-l i

kommandomodus. Dette tvingar vi til

a friske opp skjermen og vise innholdet

7.1. INTRODUKSJON 55

Skift til tekstmodus Flytte markøren

i Før markøren l eller mellomrom Eit steg til høgre

a Etter markøren h eller slett bakover Eit steg til venstre

I P

a starten av linja j eller + Ei linje ned

A P

a enden av linja k eller - Ei linje opp

o Opne ei linje nedanfor $ Til enden av linja

O Opne ei linje ovanfor ˆ Til starten av linja

w Neste ord

e Til enden av ordet

b Forrige ord

nG G

a til linje n

Slett Forandre

dw Ord cw Forandre ord

dd Linje cc Forandre linje

D Til enden av linja C Til enden av linja

x Tegnet over markøren r Tegnet over markøren

R Heilt til Esc

Andre funksjonar Skjerm kontroll

u Angre siste kommando Ctrl–d Rull framover

/ Søk framover Ctrl–u Rull bakover

? Søk bakover Ctrl–f Neste skjerm

n Neste forekomst Ctrl–b Forrige skjerm

. Gjenta siste kommando Ctrl–l Frisk opp skjerm

Y Kopier linje

p Lim inn under

P Lim inn ovanfor

ZZ Lagre og avslutt

Esc Avbryt kommando

” Merk

I tekstmodus I linjemodus

Slett bakover Slett tegn :w Lagre ﬁl

Ctrl–w Slett ord :q Aslutt

Esc Kommando-modus :wq Lagre og avslutt

:n Neste ﬁl

:r Les inn ﬁl

:e Editer ﬁl

:f Filnamn

:set Forandre oppsett

:! Utgang til skall

:n G

a til linje n

:addr Hopp til addr

Tabell 7.1: Viktige kommandoar i vi

56 KAPITTEL 7. VI

i bufferet p

a nytt. Dette er ofte nyttig n

ar det f.eks kjem meldingar fr

a systemet

og forstyrrar skjermbildet medan ein arbeider.

7.1.11 Utgang til skall

Utropsteiknet (!) har ei rekkje bruksomr

adar i linjemodus. Ein kan bruke

:! kommando . . .

for

a suspendere vi temporært og eksekvere kommandoar i eit subskall. N

kommandoen er ferdig kjem ein tilbake i vi. Eksempel :

:!ls

Denne kommandoen vil utføre ls p

a st

aande katalog. For

a f

a eit fullt skall kan

ein bruke kommandoen:

:sh

vi vil bli suspendert, og ein vil g

a ut i eit nytt skall. N

ar ein er ferdig med skallet

avsluttar ein med exit eller Ctrl-d og ein er tilbake i vi.

7.2 Redigering med VI

No n

ar vi har g

att igjennom basisoperasjonane kan ein starte

a bruke vi til riktig

redigeringsarbeid. Det er lurt

a lage seg testﬁlar som ein kan trene p

7.2.1 Angre siste kommando

Ein av dei mest viktige kommandoane er :u (engelsk for undo). vi tek vare p

den siste forandringa som blir gjort p

a bufferet, denne kan ein angre n

ar som

helst og f

a tilbake innholdet slik som det var før siste kommando. Det vil seie,

at dersom ein gjer ei rekkje med kommandoar kan ein angre p

a den siste.

7.2.2 Skifte fr˚a kommandomodus til tekstmodus

Det ﬁnst mange kommandoar som skiftar fr

a kommandomodus til tekstmodus.

Ein kan ﬂytte dit ein vil i ﬁla og detter skifte modus. Husk alltid

a trykke Esc for

a skifte tilbake til kommandomodus. Kommandoen o (engelsk : open), opnar ei

ny linje etter st

aande linje og plasserer markøren p

a starten av denne nye linja.

Det same gjer kommandoen O bortsett ifr

a at denne vil opne ei ny linje ovan-

for st

aande linje. Bruk a for

a skrive inn tekst etter det tegnet markøren st

ar p

Kommandoen A skiftar til tekstmodus p

a enden av st

aande linje. Likeeins vil

i gjere det mulig

a starte skriving av tekst inn framfor der markøren st

ar, og I

ar over i tekstmodus p

a starten av st

aande linje. Bruk Esc for

a komme tilbake

til kommandomodus.

7.2.3 Tekstmodus

Dei ﬂeste kommandoane i tekstmodus er intuitive. N

ar ein st

ar i tekstmodus

vil stort sett alt bli oppfatta som tekst. Dersom ein gjer ein feil kan ein slette dei

siste tegna med slett bakover (backspace) heilt til ein kjem til venstre margen, vi

7.2. REDIGERING MED VI 57

vil ikkje tillate

a slette tekst bak starten p

a linja. For

a redigere forrige linje m

ein skifte til kommandomodus og posisjonere seg til feilen og rette opp. Ctrl-

w slettar st

aande ord utan at ein treng

a g

a ut av tekstmodus. Ein vanleg feil

a skrive kommandoar medan ein er i tekstmodus, utan

a trykke Esc først.

Sjølv vi–ekspertar gjer denne feilen, eller gjer den motsette feilen ved prøve

a skrive tekst n

ar ein er i kommandomodus. Denne feilen er meir destruktiv,

fordi ein kan gjere opptil ﬂeire feil og det kan ikkje rettast opp ved

a skrive u.

Den einaste m

aten

a unng

a store feil i denne forbindelsen er

a lagre ﬁla ofte.

7.2.4 Flytting rundt i bufferet

Kommandomodus blir vanlegvis brukt til

a ﬂytte rundt i bufferet, og

a en-

tre tekstmodus p

a forskjellige m

atar for

a redigere teksten. Kommandoen w

gjer at markøren hoppar framover mellom ord, markøren hoppar ogs

a mellom

linjer. Kommandoen b hoppar mellom ord bakover. Mellomrom–tasten ﬂyttar

markøren ein posisjon framover medan slett-bakover–tasten (backspace) ﬂyttar

markøren ein posisjon bakover. Retur–tasten ﬂyttar markøren til første posi-

sjon p

a neste linje, – (minus) ﬂyttar markøren til første posisjon p

a forrige linje.

ˆ ﬂyttar markøren til første posisjon p

a st

aande linje, og $ til enden av st

aande

linje. Alle desse ﬂytte kommandoane kan ta eit numerisk argument, eller antal

gongar, dette m

a ein angje før kommandoen.

Dette ﬂyttar markøren fram 5 ord.

Her vil ein ﬂytte til starten p

a linja som ligg 6 linjer bak st

aande linje. H vil

gjere øverste linje p

a skjermen til st

aande linje, L gjer siste linje p

a skjermen

til st

aande linje. Ein kan hoppe til ei bestemt linje med G, ved

a oppgje linje-

nummeret først. Enkelte kommandoar i linjemodus kan ogs

a brukast til

a ﬂytte

seg rundt i teksten. For

a ﬂytte til første linje kan ein skrive :1, og siste linje

:$. Den st

aande linja er symbolisert med namnet . (punktum

). Ein kan f.eks

bestemme linje-nummer for st

aande linje med linje-kommandoen :

:.=

Som respons vil vi skrive ut linjenummeret p

a siste linje p

a skjermen. P

a same

aten viser :

:$=

vi linjenummeret for siste linje i bufferet. Ctrl-f ﬂyttar fram ei skjermside, Ctrl-b

ﬂyttar bakover ei skjermside. Mange terminalar har piltastar, vi vil vanlegvis

prøve

a bruke dei dersom TERM er sett til riktig terminal. Sidan desse tastane

kan variere mellom tastatur m

a ein av og til eksperimentere litt for

a ﬁnne

ut kva som verkar. Dersom terminalen ikkje har piltastar skal følgande tastar

fungerer, h for venstre piltast, l for høgre piltast, j for pil ned og k for pil opp.

I UNIX– samanheng ofte kalla dot

58 KAPITTEL 7. VI

7.2.5 Søking etter tekst

Ein variant av linjemodus tillet ein

a søke etter tekst i bufferet. Søket startar p

aande posisjon, fortsetter gjennom bufferet, enten til enden p

a bufferet eller

til starten (ein kan søke b

ade bakover og framover) og tilbake til utgangspunk-

tet. Ein brukar / (skr

astrek) og ein streng for

a utføre eit søk. Denne komman-

doen :

/streng

vil søke etter streng i bufferet. Kommandoen fungerer p

a same m

ate som andre

kommandoar i linjemodus. N

ar ein skriv inn / vil markøren hoppe til siste linje

og alle tastetrykk gjev ekko p

a skjermen, søket startar n

ar ein trykker Retur–

tasten. P

a same m

ate kan ein søke bakover i bufferet med ?.. N

ar ein har funne

ein forekomst kan ein søke etter neste forekomst med / eller ? pluss Retur. Det

ar ogs

a an

a gjenta søket berre ved

a taste n (for next). Legg merke til at n

ein brukar / og ? kan ein skifte retning for søket. vi lagrar søkestrengen, dersom

ein ikkje har spesiﬁsert ein søkestreng vil vi gje feilmelding :

No previous regular expression

Søkestrengen kan vere mykje meir avansert enn enkle tekststrengar, vi vil g

igjennom regulære uttrykk seinare i kurset.

7.2.6 Forandre tekst

Fleire operatorar entrar tekstmodus og tillet endring av eksisterande tekst.

Kommandoen r etterfølgd av eit tegn erstattar tegnet under markøren med

det tegnet ein tastar inn. Kommadoen returnerer til kommandomodus, sidan

den forandrar berre eit tegn. Kommandoen R gjer at ein kan forandre s

a man-

ge tegn ein vil, med start p

a st

aande posisjon. Denne kommandoen returnerar

ikkje til kommandomodus, men ein kan berre forandre til enden p

a linja. N

ein trykkjer Esc etter denne kommandoen vil alle tegn som ikkje vart over-

skrevne eksistere som før. Kommandoen C verkar nesten p

a same m

ate som R,

men den har ein viktig forskjell, heile linja blir forandra sjølv om ein berre tasta

inn eit tegn før ein g

ar tilbake til kommandomodus. For

a sl

a saman st

aande

og neste linje trykkjer ein J (join). Skal ein dele ei linje er det enklaste

a skifte til

tekstmodus i den posisjonen ein vil dele linja og sette inn linjeskift ved

a trykke

Retur.

7.2.7 Slette tekst

vi inneheld ogs

a kommandoar for

a slette delar av tekst. Kommandoen x slet-

tar tegn i st

aande posisjon. Ein kan bruke 4x for

a slette dei neste 4 tegna fr

aande posisjon. Kommandoen dd slettar st

aande linje, og 7dd slettar 7 linjer

a og med st

aande linje. Ord slettar ein med dw, og dei neste 3 orda med 3dw.

For

a forandre ordet ved st

aande posisjon tastar ein cw, og 7cw for

a forandre

dei neste 7 orda. Kommandoen cc forandrar st

aande linje, 6cc dei neste 6 linje-

ne. Kommandoen D slettar fr

a st

aande posisjon til enden av linja. Ein kan ogs

bruke linjemodus til

a slette tekst:

7.2. REDIGERING MED VI 59

:56,61d

Denne kommandoen vil slette f.o.m linje 56 t.o.m linje 61.

7.2.8 Gjenta siste kommando

Kommandoen . (punktum) gjentek siste kommando p

a st

aande posisjon. Dette

inkluderer innskriving av tekst og sletting s

avel som erstatting.

7.2.9 Klipp, kopier og lim

vi har mange interne lagringsplassar, eller buffer. Blokker av tekst kan takast

ut av ei ﬁl og inn i eit buffer, deretter tilbake til ﬁla fr

a bufferet. Det eksisterar

eit standard buffer i tillegg til hovedbufferet, ein kan gje namn til slike buffer,

namnet best

ar av eit tegn. N

a ein gjer operasjonar p

a bufferet brukar ein dette

namnet for

a referere til bufferet. Desse operasjonane verkar fr

a kommando-

modus. Desse operasjonane er i UNIX–terminologi kjent som yank (kopier) og

put (lim). Alle operasjonane verkar p

a blokker av linjer, for

a klippe ei linje

a dele linja i to og klippe ut den delen ein vil ha. Ein kan kopiere ein del

av teksten inn i eit buffer med Y (yank). Y kan ta antal linjer den skal kopiere.

Kommandoen:

vil kopierer st

aande og dei 6 neste linjene inn i standard bufferet. Etterp

a kan

ein ﬂytte markøren dit ein skal og trykke p (put) og teksten vil bli lima inn

etter st

aande linje. P vil lime inn teksten ovanfor st

aande linje. For

a gjere ein

cut (klipp) og paste (lim) kan ein slette ei blokk med linjer med ein kommando

som f.eks 7dd. Dette slettar st

aande linje pluss dei 6 neste linjene fr

a ﬁla. Det

som eigentleg skjer er at denne blokka blir lagt i standard bufferet, slik at etter

at ein har posisjonert markøren kan ein berre trykke p eller P for

a lime alt

inn igjen i ﬁla. N

ar ein har lima inn innholdet i bufferet vil innholdet framleis

eksistere slik at ein kan gjere ﬂeire limeoperasjonar. S

a snart ein gjer ein anna

redigeringskommando vil innholdet forsvinne, og siste operasjon vil erstatte

innholdet. Ein kan lagre tekst i buffer meir permanent ved

a gje bufferet eit

namn, ved

a angje ¨ og ein bokstav fr

a a – z.

7¨aY

Denne kommandoen vil kopiere 7 linjer inn i bufferet a. vi kan ha 26 slike buffer

samstundes. Eit slikt buffer kan kopierast inn i teksten igjen med kommando-

en:

¨ap

som kopierer innholdet i bufferet a inn i ﬁla etter st

aande linje.

7.2.10 Klipp, kopier og lim ved hjelp av linjenummer

Linjemodus har kommandoar som kan bruke linjenummer for

a kopiere og ﬂyt-

te blokker med tekst. For eksempel kan ein bruke kommandoen :

:3,5m9

60 KAPITTEL 7. VI

til

a ﬂytte linjene f.o.m. 3 t.o.m 5 til etter linje 9. P

a same m

aten med :

:3,5t9

vil den kopiere linjene f.o.m. 3 t.o.m 5 til etter linje 9. Dersom ein skal kopiere

berre ei linje oppgjev ein berre eitt nummer, f.eks :

:6t12

Linjenummer kan eigentleg vere fulle regulære uttrykk som adresser, det skal

vi sj

a nærare p

a i dei neste kapitla.

7.2.11 Konﬁgurering av vi

vi har mange opsjonar som kan forandre oppførselen. Desse opsjonane kan

settast p

a to m

atar, ved hjelp av den s

akalla set–kommandoen eller ved ein

miljøvariabel. Kommandoen set kan brukast inne i vi i linjemodus eller ved

hjelp av ei oppstartﬁl som heiter .exrc. Oppstartﬁla skal ligge p

a heimekatalogen.

Miljøvariabelen heiter EXINIT, dersom miljøvariabelen eksisterer vil vi bruke

den istaden for oppstartﬁla.

echo $EXINIT

set autoindent|set autowrite|set noﬂash|set hardtabs=0|set ignorecase

|set wrapmargin=0|set writeany

Dei same kommandoane kan brukast i .exrc med ein kommando p

a kvar linje.

Eg trur det har lite hensikt

a ramse opp alle opsjonane som kan brukast til

sette opp vi. Dei som er nok interessert til

a bruke denne editoren vil ogs

a greie

a grave opp dokumentasjon. Det som kanskje er interessant i denne samanhen-

gen er ein ogs

a ein kommando som heiter map, denne kan brukast til

a omdeﬁ-

nerer tastar slik at enkle tastetrykk kan f

a vi til

a gjere komplekse operasjonar.

Dessverre s

a er denne funksjonen vanskeleg slik at det er eit f

atal personar som

mestrar dette.

7.2.12 Filtrering av tekst inne i vi

Ein kan f

a data fr

a standard ut fr

a alle kommandoar inn i tekstbufferet med :

:r !kommando

Dette les standard ut fr

a kommandoen inn i ﬁla p

a st

aande linje. P

a same m

ate :

:w !kommando

blir innholdet i tekstbufferet standard inn til kommando. Ein kan ogs

a ﬁltrere

ein del av ﬁla gjennom ein røyrledning, slik som her:

:34,47 !kommando

Dette skriv linjene f.o.m 34 t.o.m. 47 inn i standard inn til kommando, slettar

desse linjene, og erstattar dei med dataene fr

a standard ut fr

a kommando. Til

slutt vil eg berre anbefale eit formateringsverktøy fmt som ﬂettar saman korte

linjer. Prøv:

7.2. REDIGERING MED VI 61

:1,$ !fmt

a ei testﬁl for

a sj

a korleis dette fungerer. Dette er iallefall ein enkel m

ate

sikre at alle linjene har ei passeleg lengde.

Kapittel 8

Emacs

Editoren Emacs er ein anna fullskjerm teksteditor. Den har etter kvart vore like

populær som vi,— men den er ikkje ein del av eit standard UNIX system. Emacs

er likevel tilgjengeleg for alle versjonar av UNIX p

a alle moglege plattformer.

Vi kan vel seie at Emacs er gjerne det første eller andre programmet som vert

tilpassa ein ny plattform etter kvart som dei kjem p

a markedet

Emacs har ein ﬁlosoﬁ som er ganske forskjellig fr

a vi, men akkurat som vi er

ikkje Emacs ein tekstbehandler i moderne betydning.

Begge formaterer hverken tekst eller graﬁkk. Akkurat som vi, tillet Emacs ein

a bruke alle tenkelege terminalar, spesiﬁsert med miljøvariabelen TERM der-

som ein kjører utan eit graﬁsk miljø. Dersom man kjører eit graﬁsk miljø vil

som regel Emacs kjøre i eit eige vindu. I tilleg har Emacs eit makrospr

ak der

ein kan bygge opp avanserte mulighetar. Makrospr

aket ligg veldig nær opp til

programmeringsspr

aket Lisp,— og blir defor kalla elisp.

8.1 Fundamentale konsept for Emacs

Operativt er Emacs fundamentalt forskjellig fr

a vi, der ﬁnst ingen skrivemodus

eller kommandomodus,— vanlegvis vil alle vanlege tegn som blir tasta inn

bli oppfatta som tekst. Dette betyr at Emacs er alltid i skrivemodus. Faktisk,

begrepet modus har eit heilt anna bruk i Emacs, det referer ikkje til kommando-

statusen for editoren men til dei opsjonane som er sett. Emacs har s

akalla major–

modus for

a redigere L

X, C, Java, Python, Lisp, HTML, CSS, XML, osv. . .

Dvs. at Emacs vil gje deg hjelp for den typen innhold du redigerer. Major–

modus er gjensidig eksklusive,— dvs. eit buffer i Emacs kan ikkje b

ade vere

i C– og HTML–modus samstundes. S

a ﬁnst det ogs

a s

akalla minor–modus som

kan kombinerast med major–modus,— som f.eks at Emacs skal vise linje– og

kolonnenummer.

a http://www.gnu.org/software/emacs/ kan ein laste ned versjonar for alle populære

UNIX–variantar, Linux, MacOSX, MS–Windows og MS DOS.

Emacs har støtte for mange ﬂeire typar innhold enn det eg har nemnt her.

8.2. STARTE EMACS 63

Kommandoar for

a ﬂytte markøren, lese og lagre ﬁlar,

apne ﬂeire linjer, osv. . . er

spesielle sekvensar av tastetrykk som startar med eit tastetrykk p

a Esc eller

Ctrl. For eks, for

a avslutte Emacs m

a ein bruke sekvensen Ctrl-x etterfølgt av

Ctrl-c. I Emacs terminologi vert desse sekvensane gjerne oppgjeve som C-x C-

c,— der C st

ar for

a holde nede Ctrl–tasten medan ein trykker x og c. Andre

kommandoar blir innleia med Esc, f.eks som kommandoen Esc-d, som slettar

neste ord. I Emacs terminologi vert desse kommandoane oppgjevne som M-d,

der M st

ar for Meta,— likevel meinar ein Esc-d. Det som er viktig

a huske p

er at alle teiknsekvensar som ikkje startar med Ctrl eller Esc vert oppfatta som

tekst. Heretter vil eg holde meg til denne notasjonen for kommandoane i Emacs.

Emacs brukar stort sett alle Ctrl sekvensar for korte funksjonar, medan sekven-

sar som C-x og M-x introduserer lenger sekvensar med spesiﬁkke betydningar,

som f.eks C-x C-s for

a lagre buffer eller M-x-? for

a vise alle kommandoar som

er tilgjengeleg.

Der er ogs

a ein slags laus logikk i bruken av Ctrl og Esc i Emacs. Ctrl–kommandoane

opererer vanlegvis p

a enkelte teikn og linjer, Meta–kommandoane p

a ord og

setningar,— og Ctrl-Meta–kommandoane er ein slags kompleks kombinasjon

av begge.

Mange foretrekk den moduslause m

aten i Emacs framfor dei tre modus under

vi, sjølv om kommandoane under Emacs er vanskelege

a lære.

8.2 Starte Emacs

Ein kan starte Emacs med eit eller ﬂeire ﬁlnamn som argument:

zevs# emacs ﬁla.mi . . .

Filane, dersom ein oppgjev det, vil bli lesen inn i hoved (eng: main) til Emacs.

Andre kommandoar er +n, der n er eit nummer, vil medføre at Emacs vil plasse-

re markøren p

a linje n n

ar den startar. Det ﬁnst ei rad andre argument som ein

kan spesiﬁsere p

a kommandolinja,— særleg i kombinasjon med X–Windows.

Etter at Emacs er lasta, kan ein lese ﬂeire ﬁlar inn i andre buffer, og redige-

re p

a opptil 12 ﬁlar samstundes. Kommandoen C-x C-f les ei ﬁl inn i eit nytt

buffer. Dette er forskjellig fr

a kommandoen C-x C-r som les ei ﬁl inn i st

aande

buffer og markerer bufferet berre for lesing. Kommandoen C-x C-i les ei ﬁl

ﬁl inn i st

aande buffer ved st

aande markørposisjon utan

a slette innholdet av

bufferet. Alle desse kommandoane spør etter namnet p

a ﬁla. Her er eit typisk

vindu (ﬁgur 8.1) etter at Emacs er lasta. Øverst ser vi st

aande linje og alle om-

liggande linjer,— ein kan sjølvsagt forandre størrelse p

a vinduet med Emacs–

kommandoar f.eks C-xC-m (for change mode). I den utheva linja lenger nede i

vinduet ser vi namnet Emacs, deretter ﬁlnamnet eller buffer namnet og modus

og/eller opsjonane som er sett(“Fundamental” i dette tilfellet). Til slutt viser

Emacs kor stor del av ﬁla som er over toppen p

a vinduet. Bindestrekane —–

indikerar at ﬁla har ikkje vorte forandra sidan ein starta

a redigere,— dette

vil forandre deg til –**- s

a snart ein forandrar innholdet i bufferet. Den siste

linja i vinduet er ei spesiallinje som skal inneholde informasjon, reservert for

beskjedar og kommandoar.

64 KAPITTEL 8. EMACS

Figur 8.1: Eit typisk vindu for Emacs

8.3 Deling av vindu

I Emacs kan ein splitte vinduet slik at ein kan vise og redigere to buffer i det

same vinduet. Ein kan lese ei anna ﬁl inn i eit anna buffer med kommandoen C-

x C-f , ein kan splitte skjermen i to ved kommandoen C-x 2, Emacs vil spørre om

namn eller nummer p

a det nye bufferet. Deretter kan ein returnere til berre eit

buffer ved

a taste C-x 1, igjen vil Emacs spørre etter namnet eller nummeret p

det bufferet som skal visast i vinduet. Sjølv om ein ikkje viser innhold av buffer

a skjerm eller i vindu,— ligg framleis innholdet i minnet under oppsyn av

Emacs. Før ein kan avslutte Emacs vil den spørre om ein vil lagre eller ignorere

alle forandringar p

a dei buffer som er endra. Ein kan hoppe til neste buffer

med kommandoen C-x C-o,— eller ein kan vise alle buffer med C-x C-b.

8.4 Lagre buffer

Etter at ein har gjort forandringar p

a eit buffer kan ein skrive det tilbake med

C-x C-w. Dermed vil følgande beskjed dukke opp p

a siste linja i vinduet:

Write ﬁle:

Det m

a ein skrive inn eit ﬁlnamn. Ein kan trykke <RETUR> og det same ﬁl-

namnet vil brukt, eller ein kan skrive inn eit nytt namn. Ein kan ogs

a trykke

C-g for

a avbryte operasjonen. For

a skrive det aktive bufferet tilbake til det

aktive ﬁlnamnet kan ein bruke kommandoen C-x C-s.

8.5. AVSLUTTE EMACS 65

8.5 Avslutte Emacs

Kommandoen C-x C-c (for close) vert brukt til

a avslutte Emacs og g

a tilbake til

skallet. Dersom ein prøvar

a avslutte utan

a lagre vil Emacs spørje om den skal

lagre ﬁla først før den avsluttar.

8.6 Hjelpsystemet

Dei ﬂeste versjonar av Emacs tilbyr eit ganske omfattande hjelpesystem. Kom-

mandoen C-h entrar eit stort hjelpsubsystem. Etter C-h kan ein taste inn ein

? eller ein ny C-h for

a f

a hjelp med hjelpesystemet. Alternativt kan ein taste

C-h c < tast > for

a f

a ein kort beskrivelse av funksjonen til ein tastesekvens.

Ein lenger beskrivelse kan ein f

a med C-h k < tast >. Det inverse,— tastetrykka

som er nødvendig for

a kunne utføre ein funksjon, kan ein f

a vist med kom-

mandoen C-h w kommando dersom ein kan anta at ein veit det rette namnet p

denne funksjonen. Det kan vere lurt

a lære seg hjelpesystemet til Emacs der ein

har tenkt

a bruke denne editoren mykje.

8.7 Flytting rundt i bufferet

Det ﬁnst ei rekkje med kommandoar som ﬂyttar markøren. Framover C-f , bak-

over C-b, neste linje C-n, forrige linje C-p. Meir linjeorienterte ﬂytt,— til starten

a linja C-a, til enden p

a linja C-e. Til starten p

a buffer M-< og til enden p

buffer M->. Bakover eit ord M-b, fram eit ord M-f , ei skjermside fram C-v og ei

skjermside bakover M-v. Mange av desse kommandoane kan repeterast eit an-

tall gongar dersom ein oppgjev eit nummer. Dette gjer ein p

a følgande m

ate,—

for eksempel, ﬂytte fram 8 ord, M-8 M-f.

8.8 Sletting av tekst

Sidan alle “normale” tegn ein skriv inn blir oppfatta som tekst,— vil det seie at

det er ingen problem med

a skrive inn tekst. N

ar det gjeld

a slette tekst ﬁnst det

ein del spesielle kommandoar. Tasten <BackSpace> (slett bakover) slettar tegn

bak markør, og C-d slettar tegn “under” markør. Kommandoen C-k slettar res-

ten av linja eller skøytar saman st

aande linje med neste linje dersom ein st

a enden av linja. Dersom ein gje inn eit argument p

a 0 vil Emacs teksten fr

startem p

a linja til markøren. Eit argument større enn 0 vil slette det antall lin-

jer nedanfor st

aande linje, eit argument mindre enn 0 vil slette det antal linjer

ovanfor st

aande linje.

8.9 Merking i Emacs

Meir kompleks sletting og tekst ﬂytting involverer merking. Emacs tillet opp-

til 12 merker, berre eit for kvart buffer. Sett eit merke med C-<Space>. Merke

vil ikkje bli vist p

a skjermen i dei ﬂeste versjonar av Emacs. N

ar ein ﬂyttar

markøren vil merket ikkje ﬂytte seg,— dermed kan ein ﬂytte eller slette tekst

mellom merket og st

aande posisjon. Dersom ein ﬂyttar til eit anna buffer, vil

66 KAPITTEL 8. EMACS

Flytte makør Sletting

C-f Fram ei tegn C-d Slett eit tegn

C-b Bak eit tegn <BkSpc> Slett bakover

C-n Neste linje C-k Slett til enden av linja

C-n Forrige linje M-d Slett eit ord

C-a Start p

a linje M-k Slett resten av setning

C-e Til enden p

a linje C-y Lim inn sletta tekst

M-f Fram eit ord M-y Bytt kopiert tekst med slette stakk

M-b Bak eit ord

M-a Start p

a setning Buffer

M-e Enden av setning C-x 2 Splitt vindu

M-[ Start p

a paragraf C-x 1 Kun eitt buffer i vindu

M-] Enden p

a paragraf C-b Til namngitt buffer

M-< Start p

a buffer C-x C-b List alle buffer

M-> Enden p

a buffer C-x o Til anna buffer

C-v Neste side C-x k Slett buffer

M-v Forrige side C-y Lim inn

M-n M-r Ned n linjer

M-x goto-line n Til linjen Diverse

C-x C-c Avslutt Emacs M-! Utgang til skall

C-l Oppfrisk vindu

Filer C-h Hjelp

C-x C-f Les inn ﬁl C-h w Tastetrykk for kommando

C-x C-s Lagre buffer C-x u Angre

C-x C-w Lagre som C-g Avbryt kommando

C-x i Inkluder ﬁl

C-o Sett inn blank linje Makro

C-x ( Start makro

Omr

ader C-x ) Slutt makro

C-<space> Set merke

C-w Slett fr

a merke til markør

M-w Kopier til slette stakk

C-x X-x Bytt markør og merke

Søking

C-s Søk framoveretter streng

C-r Søk bakover etter streng

C-M-s Søk framover til RE

C-M-r Søk bakover til RE

Tabell 8.1: Viktige kommandoar i Emacs

8.10. KLIPP OG LIM I EMACS 67

merket holde seg p

a plass i det “gamle” bufferet, og ein kan sette eit merke i

det aktive bufferet.

Fordi merket ikkje blir vist p

a skjermen er det vanskeleg

a huske kor ein sette

merket. Derfor har ein ein kommando som byttar om plasseringa av merket

og markørposisjonen,— C-x C-x. For

a returnere til den opprinnelege markør-

posisjonen (og ﬂytte merket tilbake), er det berre

a trykke C-x C-x p

a nytt.

8.10 Klipp og lim i Emacs

ar materiale blir sletta fr

a tekstbufferet, vil Emacs holde materialet i ein slags

slette stakk. Dei siste

atte slettingane vert vedlikeholdt p

a denne stakken. Van-

legvis vil ein slette tekst ved

a g

a til starten p

a blokka, sette merke, g

a til enden

av blokka og slette den med C-w. Teksten er ikkje borte, s

a no kan ein berre g

til riktig posisjon og trykke C-y. For verkeleg

a slette eit heilt omr

ade, slett det

med C-w, og gløym det.

Ein kan sjølvsagt bruke C-y til angre dersom ein slettar feil tekst, sidan Emacs

vedlikeheld denne stakken. Emacs har ogs

a separate angre kommandoar.

Kommandoen M-w kopierer tekst fr

a st

aande posisjon til merke, og legg teks-

ten p

a slette stakken. Denne kommandoen forandrar ikkje teksten i st

aande buf-

fer, s

a derfor blir denne kommandoen saman med C-y brukt til

a kopiere tekst

innan for det same bufferet eller til andre buffer.

8.11 Søk og erstatt i Emacs

Emacs har mange gode søke operatorar som kan lokalisere tekststrengar eller

regulære uttrykk i bufferet. Kommandoen C-s (for search) startar aksjonen, og

Emacs spør etter strengen. Søket startar p

a st

aande posisjon og fortset til enden

a bufferet. For

a søke bakover brukar ein kommandoen C-b. N

ar strengen er

lokalisert kan ein søke p

a nytt etter sen same strengen ved

a trykke C-s for

søke vidare i same retning eller C-r for

a reversere søkeretninga.

Ein kan bruke ei likanande prosedyre for

a substituere strengen etter at Emacs

har funne den. Kommandoen M-x replace-string startar operasjonen. I dette

tilfellet startar ein inn strengen replace-string etter M-x og trykker <RETUR>

etter dette, dermed vil Emacs spørre etter strengen som skal erstattast. Trykk

<RETUR> n

ar ein er ferdig og Emacs vil spørre etter strengen som skal settast

inn. Emacs vil erstatte alle forekomstar av den første strengen med den andre,—

ver forsiktig!.

For at det ikkje skal vere nødvendig

a ta s

a stor risiko som ved forrige kom-

mando, ﬁnst ein kommando som vil sørje for kvar forekomst den ﬁnn. Dette

er kommandoen M-x query-replace, denne fungerer p

a same m

ate som den for-

rige, bortsett fr

a at no vil den hoppe til første forekomst og vente der, trykk y

eller <Space> for

a erstatte strengen med den nye strengen. I tillegg ﬁnst det

ein likande kommando som heiter M-x query-replace-regexp som er basert p

regulære uttrykk. Neste kapittel omhandlar regulære uttrykk.

68 KAPITTEL 8. EMACS

8.12 Utgang til skall

Som s

a mange andre kommadoar kan ein ogs

a i Emacs suspendere den for ei

stund medan ein g

ar ut i eit skall og utfører andre operasjonar. Kommandoen

M-! gjer at Emacs vil spørje etter ei kommandolinje som den kan eksekvere.

Emacs vil d

a stoppe og vente til kommandoen er ferdig, deretter oppfriske vin-

duet og fortsette som før.

Med kommandoen M-x skall vil ein starte eit interaktivt skall. N

ar ein avsluttar

skallet vil ein kome tilbake til Emacs og ein kan fortsette som før.

8.13 Modus i Emacs

Emacs har ﬂeire uavhengige modus som tillet effektiv redigering p

a forskjel-

lige typar tekst. Dette er s

akalla major–modus (ref. 8.1). Det ﬁnst spesiﬁkke

modus for skrive C, Java, XML, CSS, troff, Lisp og L

,— for

a nemne nokre

. . . Vanlegvis vil Emacs ﬁnne ut kva slags ﬁl det er,— ut fr

a ﬁlnamnet og vil

innta rett modus.

Innrykk, nøsting, linjedeling, og andre funksjonar oppfører seg forskjellig i dei

forskjellige modi. Den eksakte lista over alle modus er avhenging av versjon

og kor mange tilleggsfunksjonar systemansvarleg har lagt inn. Ein kan tvinge

Emacs til

a bruke eit bestemt modus ved

a sette inn ein spesiell streng p

a star-

ten av ﬁla. Moduskommandoen m

a vere den første linja i ﬁla. Skriv -*- b

ade

framfor og etter namnet p

a det modi ein vil bruke for denne ﬁla.

-*- nroﬀ -*-

Dette vil velge ei modus som er ﬁn for redigering av nroff dokument. Sidan

denne linja inng

ar i dokumentet m

a ein gjere denne linja til ei kommentar-linje

i det “spr

aket” ein redigerer.

8.13.1 Modiﬁkasjonar til modus

Emacs har mulighetar for

a modiﬁsere p

a modus,— dette er for

a sette person-

lege preferansar og opsjonar. Dette blir kalla minor–modus (ref. 8.1) . Til dette

brukar ein kommandoen M-x,— deretter kan ein taste inn riktig funksjon enten

for

a sl

a den p

a eller av. Ein opsjon som eg syns er nyttig, er auto-ﬁll-mode.

8.14 Oppstartﬁl for Emacs

ar Emacs startar opp vil den lese ﬁla $HOME/.emacs. Denne ﬁla m

a inneholde

elisp–kode

. Emacs vil eksekvere denne koden før den oppdaterer skjermen og

gjer seg klar til

a ta imot kommandoar fr

a mus eller tastatur. Eit utdrag fr

$HOME/.emacs:

Dei interesserte kan konsultere GNU Emacs Lisp Reference Manual[3] for

a lære

meir.

Dette dokumentet er f.eks skreve i Emacs med AUCT

X som er ein makropakke for L

Makrospr

aket for Emacs.

8.14. OPPSTARTFIL FOR EMACS 69

;;

(setq load-path (cons “/usr/local/share/emacs/23.3/lisp” load-path))

(setq load-path (cons “/usr/local/share/emacs/23.3/site-lisp” load-path))

(setq load-path (cons “/usr/local/share/emacs/site-lisp” load-path))

;;

;; set emacs’ temporary directory

(setenv “TMPDIR” “/home/kalle/var/emacs”)

;;

;; where to place the unix-socket for emacsclient

(setq server-socket-dir “/home/kalle/var/emacs”)

;;

(column-number-mode 1)

(line-number-mode 1)

;;

;; start emacs as server

(server-start)

;;

;; Turn on font-lock mode for Emacs

(global-font-lock-mode t)

;;

;; set up Tramp <http://savannah.gnu.org/projects/tramp>

;; Transparent Remote File Access

(require ’tramp)

(setq tramp-default-method “ssh”)

. . .

Tabell 8.2: .emacs eksempel

Kapittel 9

Regulære uttrykk og avansert

redigering

Redigering i UNIX er basert p

a regulære uttrykk. Regulære uttrykk er formelle

beskrivelsar av tekst strengar som tillet ekstremt stor grad av mønsteroperasjonar.

I dette kapitlet skal vi g

a gjennom konseptet regulære uttrykk, g

a gjennom ein

del kommandoar som brukar dei direkte, returnere til vi og andre editorar og

a korleis regulære uttrykk gjer dei til kraftige program.

9.1 Basiskonsept for regulære uttrykk

ar ein brukar /streng i vi for

a søke etter ein streng som passar, kan ein bruke

regulære uttrykk istaden for ein enkel streng. Faktisk er ein streng det minste

komplekse regulære uttrykket.

9.2 Alle enkle tegn

Eit regulært uttrykk er laga av operatorar som skal beskrive dei tegna ein skal

søke etter. Tegnet . (punktum

) er ein av operatorane i regulære uttrykk, og st

for alle enkle teikn. Uttrykket a.c vil referere til alle strengar p

a 3 tegn som

startar med a og endar p

a c. Trikset er

a ﬁnne det uttrykket som ﬁlterer ut dei

strengane ein vil ha og ingen andre.

9.2.1 Søking ved hjelp av mengder

Operatorane [ og ] deﬁnerer mengder av tegn, alle teikn i mengda vil f

ar tilslag.

Uttrykket:

[def]

vil ﬁnne alle enkelte teikn d, e og f. Uttrykket:

I UNIX–litteratur referert til som dot

9.2. ALLE ENKLE TEGN 71

[aA]

vil ﬁnne alle enkle sm

a og store a. Ein kan bruke sekvensar av desse uttrykka

for

a ﬁnne meir enn eitt teikn.

[sD][cF]

Dette uttrykket vil ﬁnne strengane sc, sF, Dc og DF. Ein kan bygge desse opera-

sjonane opp til store komplekse uttrykk, men ver oppmerksom p

a at sekvensar

i hakeparentes ﬁnn berre eitt enkelt tegn.

9.2.2 Søking ved hjelp av rekkjer

Hakeparantesen kan ogs

a søke etter eitt tegn i ei rekke av teikn i ein alfabetisk

sortert rekkje. For

a ﬁnne eit heilttal i ei ﬁl kan ein skrive :

[0123456789]

Ei kortare form er

a skrive :

[0-9]

Bindestrek i hakeparentes indikerar ei rekkje av tegn. For

a ﬁnne alle lovlege

engelske bokstaver kan ein skrive:

[a-zA-Z]

Uttrykket vil ﬁnne alle store og sm

a bokstavar i det engelske alfabetet.

9.2.3 Unnta spesialteikn for ˚a bli oppfatta som operatorar

For

a søke p

a teiknet / utan at vi skal oppfatte teiknet som operator m

a ein unn-

ta teiknet for

a bli oppfatta som operator. Det gjer ein med teiknet \ (dessverre

veit eg ikkje om eit godt ord p

a norsk).

ˆhttp:\/\/

Vil ﬁnne alle linjer som startar med http://. Ein kan unnta alle spesialteikn fr

bli oppfatta som spesialteikn p

a denne m

aten.

9.2.4 Spesialteikn for start og slutt p˚a linje

Ein kan bestemme posisjon p

a linja der utrykka skal sl

a til, i første rekke er det

i starten eller p

a slutten av linja. Tegnet ˆ st

ar for starten og $for slutten p

a linja.

/ˆher

Dette uttrykket vil ﬁnne alle linjer som startar med ordet her. P

a same m

ate:

/her$

vi ein ﬁnne linjer som sluttar med ordet her. For

a unnta desse spesialteikna

brukar ein \.

\$25

Dette uttrykket st

ar for $25.

72 KAPITTEL 9. REGULÆRE UTTRYKK OG AVANSERT REDIGERING

9.2.5 Bygging av komplekse regulære uttrykk

Ein kan kombinerer eitt teiknuttrykk til

a ﬁnne lange strengar :

[0-9][0-9][0-9]

Denne linja vil ﬁnne den første sekvensen av ein tallstreng som inneheld minst

3 tal. Ein kan bygge p

a med

a legge til * (stjerne), dette tegnet betyr 0 (null)

eller ﬂeire forekomstar av det foreg

aande eitteikns regulære uttrykket. For

ﬁnne alle talstrengar kan ein skrive:

[0-9][0-9]*

Kvifor kunne ein ikkje bruke:

[0-9]*

som søke uttrykk?. Fordi * betyr 0 (null) eller ﬂeire forekomstar av strengen,

dermed ville dette uttrykket berre ﬁnne starten p

a kvar linje. Den første [0-9]

tvingar editoren til

a ﬁnne minst eit tal. For

a ﬁnne ei heil linje :

/ˆ.*$

Ein kan lese denne linja som: “Start p

a starten av linja (ˆ), og ta alle tegn (.) uan-

sett antal gongar (*) heilt til enden av linja ($)”. Med desse enkle byggeklossane

kan ein bygge opp store og komplekse uttrykk.

9.2.6 Den lengste strengen som passar

Ein viktig regel som ein skal huske p

a er at regulære uttrykk prøvar

a ﬁnne den

lengste strengen som passar. Dersom ein har strengen:

okj456edgf

og brukar uttrykket :

/[0-9][0-9]*

vil uttrykket ﬁnne alle tal, eller

456

fordi [0-9]* prøvar

a ﬁnne alle tal i strengen. Komplekse uttrykk vil som regel

ﬁnne meir enn ein trur, ver forsiktig! Dette er kraftige verktøy!

9.3 Kommandoen grep

UNIX har eit ﬁlterprogram som søkjer etter strengar i ﬁlar, dette programmet

brukar regulære uttrykk. Kommandoen grep (Global Regular Expression and Print)

les standard inn eller ei liste av ﬁlar som parametre, og til skriv standard ut dei

linjene som inneheld strengen. Den første parameteren til grep er mønsteret

som programmet skal ﬁnne.

grep mønster ﬁlnamn . . .

9.3. KOMMANDOEN GREP 73

Ein kan bruke denne formen for

a søkje gjennom ei liste med ﬁlar. Søkjestrengen

kan vere kva som helst av regulært uttrykk. P

a si enklaste form kan mønsteret

vere ei enkel rekkje av tegn:

zevs% grep hallo gammel.ﬁl

halloen folkens !

hallo verden

zevs%

Regulære uttrykk kan ogs

a brukast som søkemønster:

zevs% grep “ˆ[a-z][0-9][0-9]*” ei.ﬁl

Dersom ein har komplekse samansette regulære uttrykk f.eks med hakeparentesar

a ein sette uttrykket i g

aseauge for at skallet skal sende uttrykket urørt til

grep. Kommandoen grep kan ogs

a brukast til

a velge dei linjene som ikkje inne-

held mønsteret,— det gjer ein med ein opsjon -v:

zevs% grep -v hallo gammel.ﬁl

dette er andre linja

og tredje linje

zevs%

Kommandoen har ﬂeire opsjonar som -c (count), -n (number dvs. linjenummer)

og -i (ignore case), for

a nemne ein del. Kommandoen blir vanlegvis brukt til

søkje gjennom ei liste med ﬁlar, dermed blir det vanskeleg

a vete kva for ei ﬁl

som inneheld det ein er p

a jakt etter. D

a er det at grep eller ein av variantane

kjem til sin rett. Dersom ein startar grep med meir enn eit ﬁlnamn vil komman-

doen skrive ut ﬁlnamnet p

a starten av kvar linje som f

ar treff.

zevs% grep dette *

gammel.ﬁl: dette er andre linja

nyttnamn.ﬁl: dette er første linja i ny ﬁl

zevs%

Dermed kan ein med ein gong ﬁnne ut kva for ei ﬁl ein er p

a jakt etter.

9.3.1 Kommandoane fgrep og egrep

Desse kommandoane er variasjonar over grep–kommandoen som optimalise-

rer søket for spesielle situasjonar. Kommandoen fgrep (fast grep) tek berre enkle

søkestrengar og ikkje regulære uttrykk. Kommandoen egrep (extended grep) til-

let eit rikare sett av operatorar enn grep,— og er ein god del tregare enn grep

a grunn av dette. I dei ﬂesta tilfella vil grep vere tilstrekkeleg. Kommandoen

egrep har ein del operatorar i tillegg som er litt forskjellige fr

a dei vi ﬁnn i grep. I

tillegg til * (stjerne) har egrep ein operator + som betyr ein eller ﬂeire forekomstar

av det foreg

aande teiknet eller gruppe. I egrep ville:

[0-9][0-9]*

bli:

[0-9]+

74 KAPITTEL 9. REGULÆRE UTTRYKK OG AVANSERT REDIGERING

for alle heiltal. Ein kan sjølvsagt ogs

a bruke den første notasjonen i egrep. Vida-

re har egrep operatoren ”? som betyr 0 (null) eller ein forekomst av mønsteret,

og operatoren | som betyr eller. Eksempel:

ˆ[0-9]?a|b

Dette uttrykket vil ﬁnne alle linjer som startar med eit tal + a eller b. Vidare tillet

ogs

a egrep at ein grupperer uttrykk som best

ar av ﬂeire teikn saman. Uttrykket:

([0-9]+ab)+1243

vil ﬁnne alle forekomstar av strengen som innheld eit eller ﬂeire heiltal etterfølgt

av ab, 1 eller ﬂeire gongar etter kvarande, heilt til 1243 forekjem. For begge

desse kommandoane kan ein spesiﬁsere ei ﬁl der søkemønsteret er deﬁnert,

istaden for

a bruke kommandolinja. Dette gjer ein med opsjonen -f (ﬁle).

zevs% egrep -f ﬁla.monster ﬁla.mi

For fgrep skal ﬁla innholde ei liste over strengar som fgrep skal leite etter.

9.4 Søking i vi ved hjelp av regulære uttrykk

Operatorane / og ? i linjemodus tillet alle regulære uttrykk som søkestreng. Eit

spesiﬁkt teikn er berre ei enkel form for eit regulært uttrykk. Prøv

a bruk re-

gulære uttrykk n

ar du redigerer,— det kan vere tungt i starten med etter kvart

bil ein ﬁnne ut at redigering vil g

a mykje raskare og effektivt.

9.4.1 Substituering i vi

Operatoren :s (substitute) i linjemodus gjer at ein kan ﬁnne og erstatte strengar.

aten ein gjer dette p

a er følgande:

:s/kraftig/ﬂeksibel

Først kommandoen :s, deretter skilleteiknet / og strengen som skal ﬁnnast og

slettast, nytt skilleteikn / og strengen som skal erstatte den første. Denne sub-

stitusjonskommandoen vil berre erstatte den første forekomsten p

a st

aande lin-

je, sjølv om markøren er posisjonert bakom første forekomsten. Det betyr alts

at substitusjonskommandoen verkar p

a heile linjer, uavhengig av posisjonen

for markøren p

a linja. For

a substituere alle forekomstane p

a st

aande linje, m

ein legge til eit nytt skilleteikn / og deretter ein g (global).

:s/streng/nystreng/g

For

a slette tekst kan ein angje søkestreng og utelate erstatning. Eksempel:

:s/streng//

For legge til tekst enten p

a starten p

a linja eller p

a enden av linja brukar ein

operatorane ˆ og $.

:s/ˆ/ny tekst i starten

Og for

a legge til tekst p

a enden av linja:

9.4. SØKING I VI VED HJELP AV REGULÆRE UTTRYKK 75

:s/$/ny tekst p

a enden

Ein avsluttande / er eigentleg ikkje nødvendig utan at ein skal ha med g.

9.4.2 Konkatenering av strengar i vi

Enkelte gongar vil ein ikkje erstatte strengen men legge til ord eller tegn. Ek-

semplet med talstrengen, dersom ein vil legge ﬂeire teikn til ein talstreng:

afd1243def

kan ein gjere det p

a følgande m

ate:

:s/[0-9][0-9]*/&nystreng

Resultatet blir dermed:

afd1243nystrengdef

Operatoren & har substituert strengen i den ferdige teksten. Som vanleg kan

ein inkludere tegnet & i teksten ved

a unnta den for spesiell betydning ved

hjelp av \.

9.4.3 Substituering i eit omr˚ade av linjer

Ein kan spesiﬁsere linjer for substitusjonskommandoen, dette gjer ein ved

oppgje linjene etter : og før s for

a f

a vi til

a utføre denne same aksjonen p

a kvar

linje i omr

adet. Eksempel:

:3,8s/dette/desse

Denne kommandoen vil ﬁnne den første forekomsten av dette i omr

adet f.o.m.

linje 3 t.o.m. linje 8 og erstatte dette med desse. For

a erstatte alle forekomstar i

omr

adet m

a ein legge til /g. Eksempel:

:3,8s/dette/desse/g

For

a forandre alle forekomstar i bufferet eller ﬁla brukar ein kommandoane:

:1,$s/dette/desse/g

eller:

:%s/dette/desse/g

Her blir $oppfatta som siste linje i ﬁla. Merk forskjellen p

a betydning av $i vi, i

linjemodus oppfattar vi $som enden p

a ﬁla, i regulære uttrykk betyr $enden p

linja. P

a samme m

ate med . (dot) indikerar alle tegn i regulære uttrykk, medan

aande linje n

ar tegnet blir brukt som linjeadresse.

9.4.4 Meir om linjeadressering

Ein kan bruke berre eitt linjenummer istaden for eit omr

ade for

a velje ei linje.

:23s/gammel/ny/g

Ein kan ogs

a bruke logiske namn som f.eks:

:.s/gammel/ny/g

76 KAPITTEL 9. REGULÆRE UTTRYKK OG AVANSERT REDIGERING

og:

:$s/gammel/ny/g

Den første betyr at substitusjonen skal utførast p

a st

aande linje, medan den

andre p

a siste linje. Enkle aritmetriske uttrykk er ogs

a tillate, ein kan spesiﬁsere

eit omr

ade rundt st

aande linje ved

a gje relative adresser. Eksempel:

:-4,.+6s/gammel/ny

Denne kommandoen vil utføre substitusjonen p

a 11 linjer, med start p

a den

fjerde linja ovanfor st

aande linje og g

a til den sjette linja nedanfor st

aande linje.

Her kan ein ogs

a bruke logiske namn:

:-4,$-5s/gammel/ny/g

Dersom ein gjer feil i desse aritmetriske operasjonane vil vi prøve

a gje feilmel-

ding:

:.,$+8s/gammel/ny/g

Not that many lines in buffer

Ei lovleg adresse er ikkje nødvendigvis logisk rett for akkurat det ein vil oppn

a,—

a ver forsiktig, vi spør ikkje om bekreftelse før operasjonar blir utført.

9.4.5 Kontekstadressering med regulære uttrykk

I vi har ein muligheten ogs

a for

a adressere seg til linjer ved hjelp av regulære

uttrykk. vi vil søke fram til første linje som innheld ein streng som passar til det

regulære uttrykket, og bruke denne linja som den st

aande linje. Ein kan f.eks

erstatte første forekomst av ein streng etter st

aande linje p

a denne m

aten:

:/gammel/s//ny

vi oppfattar den første strengen som søke operator og posisjonere seg p

a den

linja som strengen vart funne, og deretter utføre substitusjonen. Ein kan sjølvsagt

søke baklengs med:

?gammel?s//ny

Legg merke til at n

ar ein har deﬁnert ein søkeuttrykk vil vi ta vare p

a det og

bruke det heilt til det blir deﬁnert eit nytt søkeuttrykk. Ein kan ogs

a oppgje eit

omr

ade ved hjelp av regulære uttrykk som adresser:

/jammen/,/tja/s/gammel/ny/g

I dette tilfellet vil vi søke fr

a st

aande linje til den ﬁnn jammen og utføre substi-

tusjonene heilt til den treff ei linje som inneheld tja.

Kapittel 10

Fleire kommandoar til vanleg

bruk

Kommandoane som eg har tenkt

a presentere i dette kapitlet er kommandoar

som kan gjere ein del nyttige ting. Dei ﬂeste er fundamentale byggeblokker for

skallprogram.

10.1 Bruk av miljøvariabelen PATH

Ein av dei viktigaste miljøvariabelane er PATH variabelen. N

ar ein eksekverer

ein kommando ved

a gje fullt stinamn:

$ /usr/bin/vi

vil skallet ﬁnne kommandoen ved

a følge stien fr

a rota. Dersom ein berre skriv

kommandonamnet m

a skallet vete kor det skal leite etter programmet. Miljø-

variabelen PATH inneheld ei liste over katalogar der skallet skal søke for

a ﬁnne

kommandoar utan at ein m

a oppgje fullt stinamn. Ein typisk PATH–variabel :

zevs% echo $PATH

/home/zevs/iﬁ/trondk/bin:/usr/lang:/usr/ucb:/bin:/usr/bin:/usr/5bin:/usr/tran/sparc/bin:

/usr/bin/X11:/usr/local:/usr/local/bin:/usr/new:/usr/new/emacs:/usr/hosts:.:/usr/local/old:

/usr/local/old/bin:/usr/local/frame/bin:/usr/local/blab/bin:/usr/local/blab/etc:/usr/etc:

/usr/local/src/tex3.0/tex/bin:/usr/local/X11R5/gnu/bin:/usr/local/src/tex3.0/tex/bin

zevs%

Variabelen vil variere ein del, men syntaksen vil vere den same for alle UNIX–

system. PATH er ein liste database, med enkeltst

aande innslag, skilde med teg-

net : N

ar ein gje inn ein kommando vil skallet søke gjennom katalogane lista

i PATH, fr

a venstre mot høgre, heilt til det ﬁnn ein kommando med det spesi-

ﬁserte namnet. Dersom skallet ikkje ﬁnn kommandoen skriv det ut ei feilmel-

ding :

zevs% ddddddd

hddddddd: Command not found.

zevs%

78 KAPITTEL 10. FLEIRE KOMMANDOAR TIL VANLEG BRUK

Ein kan ha ﬂeire kommandoar med like namn p

a same maskin s

a lenge dei ligg

i forskjellige katalogar. Sidan katalogane i PATH blir søkt i rekkefølge avgjer

ogs

a PATH kva for kommando ein utfører. Det betyr alts

a at vanlege brukarar

kan kontrollerer kva for kommandoar dei vil utføre ved

a forandre PATH. Dei

ﬂeste eksekverbare program ligg p

a /bin, /usr/bin og /usr/local/bin. Ein kan utvi-

de med andre katalogar dersom ein ﬁnn nyttige program eller for ﬁnne eigne

personlege program.

10.2 Kommandoen banner

Enkelte kommandoar i UNIX er laga for moro, eit eksempel er banner. Det ﬁnst

sjølvsagt seriøse bruksomr

ader for denne kommandoen ogs

a som f.eks for

skille utskrifter til skrivar. Kommandoen banner skriv parametrane til program-

met til standard ut som forstørra tekst.

zevs% banner skriv dette

#### # # ##### # # #

# # # # # # # #

#### #### # # # # #

# # # ##### # # #

# # # # # # # # #

#### # # # # # ##

##### ###### ##### ##### ######

# # # # # #

# # ##### # # #####

# # # # # #

##### ###### # # ######

zevs%

Kommadoen lagar separate linjer for kvart ord for

a holde skjermen rein og

fornuftig.

10.3 Blanke skjermen

Kommandoen clear er eit enkelt verkøy for

a blanke skjermen og skrive ut

ledeteksten fr

a skallet p

a øverste linje.

zevs% clear

Denne kommandoen har ingen parametre. Den skal verke p

a dei ﬂeste typar

utstyr.

10.4. KOMMANDOEN DATE 79

10.4 Kommandoen date

UNIX har veldig bra funksjonar knytta til tidsm

aling. Dei ﬂeste datamaskiner

har ganske bra brikker som kan m

ale tid og kjernen i UNIX set riktig tid n

den bootar. Vanlege brukarar kan bruke kommandoen date for

a f

a skreve ut

lokal tid:

zevs% date

Thu Apr 9 09:56:59 MET DST 1992

zevs%

At klokka er sett riktig er veldig viktig for alle UNIX–system, i første rekke

for

a sette eit tidsstempel p

a arbeid,— men ogs

a ein stor del av den interne

aktiviteten i UNIX er avhengig av riktig tid. Klokka m

a alltid vere sett skikkleg

for at eit UNIX–system skal fungere korrekt.

10.5 Kommandoen cal

Kommandoen cal fell i gruppa nyttig og artig. Kommandoen utan argument

skriv ut kalenderen for inneverande m

anad.

zevs% cal

April 1992

S M Tu W Th F S

1 2 3 4

5 6 7 8 9 10 11

12 13 14 15 16 17 18

19 20 21 22 23 24 25

26 27 28 29 30

zevs%

Ein vel m

anad ved

a angje talet for m

anaden som parameter til kommandoen,—

dvs. tala f.o.m. 1 t.o.m. 12. Det g

ar ogs

a an

a angje

arstal for kalenderen,—

dersom ein oppgjev berre eit tal blir dette oppfatta som

arstal.

10.6 Kommandoen calendar

Kommandoen calendar er ei enkel kommando som kan liste ut avtalar som er

registrert p

a ei ﬁl. Denne kommandoen er veldig enkel dersom ein samanliknar

med andre liknande fasilitetar i UNIX. Kommandoen brukar ei avtaleﬁl som

ligg p

a heimekatalogen som heiter calendar (denne ﬁla treng eigentleg

a lig-

ge p

a st

aande katalog n

ar kommandoen blir eksekvert). Kommandoen leitar

igjennom denne ﬁla og leitar etter linjer som inneheld enten datoen for idag

eller morgondagen og skriv desse til standard ut.

zevs% calendar

Apr 9 : Husk ˚a handle før eg reiser heim ...

zevs%

Kommandoen kan handtere ﬂeire datoformat, men ikkje det europeiske med

80 KAPITTEL 10. FLEIRE KOMMANDOAR TIL VANLEG BRUK

dd/mm. Det er kanskje ein id

a kjøre denne kommandoen kvar gong du log-

gar inn?

10.7 Programmet more

Vi har g

att igjennom programmet more før men det kan kanskje vere p

a plass

med litt meir utfyllande omtale av programmet. Programmet presenterer inn-

hold p

a ﬁler ei skjermfull om gongen, og ventar p

a at ein skal f.eks trykke

MELLOMROM før det g

ar vidare til neste skjermfull. Vanlegvis brukar ein more

i enden p

a ein røyrledning eller med ﬂeire ﬁlnamn som parameter :

zevs% more .proﬁle .cshrc .exrc

Kommandoen gjer ein pause etter kvar skjermfull, og skriv ut ledeteksten :

–More–( % )

a nederste linje p

a skjermen. For

a g

a vidare kan ein trykke MELLOMROM

eller f (forward). Trykke b eller CTRL-b for

a hoppe tilbake ein skjermfull. For

a rulle ei linje framover trykker ein RETUR. Alle desse kommandoane kan ta

numeriske verdiar som fortel kor mange gongar kommandoen skal gjentakast.

I tillegg kan more ta imot ﬂeire kommandoar p

a ledeteksten –More–( % ),— det

a an ogs

a her

a søke etter tekst ved hjelp av / og regulære uttrykk. Eit heiltal

før / vil søke etter den n-te forekomsten av ordet eller uttrykket. Dersom det

er ﬂeire ﬁlar i parameter-lista kan ein hoppe til neste ﬁl med :n og forrige ﬁl

med :p. Begge desse kommandoane kan ogs

a ta ein numerisk verdi. Sjølvsagt

vil ikkje :p og :n verke dersom more p

a enden av ein røyrledning. Dersom ein er

i tvil kva for kommandoar ein har tilgjengeleg kan ein trykke h,— q vil avslutte

programmet.

10.8 Programmet tail

Fordi more alltid startar p

a begynnelsen av ei ﬁl kan det vere tungvint

a sj

gjennom heile ﬁla for

a f

a sj

a berre dei siste linjene. Derfor har UNIX program-

met tail, programmet tek ﬁlnamn som parameter. Programmet kan sjølvsagt

brukast i ein røyrledning eller i enden av ein røyrledning. Standard er at pro-

grammet skriv dei siste 10 linje av ﬁla til standard ut.

zevs% tail .cshrc

alias la ’ls -alg’

alias lm ’ls -alg \!* | more’

alias Make ’( make \!* ; time ) >& list’

alias print ’(pr -l72 \!*) | lp’

alias tn telnet

alias emacs /usr/local/bin/emacs -u root

alias pr ’pr -f’

mail -H

source /usr/local/src/tex3.0/texlogin

calendar

zevs%

10.9. KOMMANDOEN HEAD 81

Programmet kan ogs

a ta antal linjer som opsjon. I tillegg kan eit tegn bak talet

spesiﬁsere enhetar istaden for linjer. To mulighetar er c for teikn (characters )

og b for blokker (blocks).

zevs% tail -20c .cshrc

0/texlogin

calendar

zevs%

Kommandoen g

ar som regel tilbake til skallet n

ar det les enden p

a ﬁla, i enkelte

situasjonar ville det ha vore ﬁnst om ein kunne følge med ei ﬁl etter kvart som

den veks. For

a gjere dette brukar ein opsjonen f ( follow ). Denne opsjonen f

tail til

a fortsette og skrive ut siste nye linje etter kvart som ﬁla veks.

zevs% tail -f veksande.ﬁl

Fordi tail -f ikkje avsluttar av seg sjølv, m

a ein sjølv avslutte prosessen ved

trykke CTRL-c eller DEL, eller ein anna tast eller taste-kombinasjon som avbryt

prosessar.

10.9 Kommandoen head

Kommandoen head blir brukt p

a same m

ate som tail. Den tek dei same para-

metre som tail med unntak av -f,— denne er jo meiningslaus i utgangspunktet

for dette programmet.

10.10 Kommandoen cmp

Ein har ofte bruk for

a samanlikne ﬁler eller katalogar for

a sj

a om dei er like.

Kommandoen cmp vil samanlikne alle ﬁler, inkludert binære ﬁlar. Kommando-

en tek to ﬁlnamn som parametre:

zevs% cmp /bin/sh /bin/csh

/bin/sh /bin/csh differ: char 1, line 1

zevs%

Utdataene fr

a programmet er begrensa, programmet rapporterer første byte

som som er forskjellig,— dersom dei er forskjellige. Dersom ein brukar ein -l-

opsjon vil cmp liste ut bytenummer og differansen i verdi for ulikheten i dei to

byte. Sjølv om denne muligheten er brukbar kan det føre til veldig store meng-

der av utdata. Kommandoen kan ta – som parameter istaden for det første

tilnamnet,— programmet vil d

a lese inndata fr

a standard inn.

10.11 Kommandoen diff

For tekstﬁlar ﬁnst det eit kraftig samanlikningsverktøy som heiter diff. Dette

programmet produserer ein komplett indeks over dei linjene som er forskjel-

lige i dei to ﬁlene,— saman med linjenummer. Programmet rapporterer ogs

kva som skal forandrast for at ﬁlane skal bli like.

82 KAPITTEL 10. FLEIRE KOMMANDOAR TIL VANLEG BRUK

zevs% cat ﬁl1

Dette er ei kort ﬁl

med berre nokre faa linjer,

heilt enkelt

som vil vise korleis diff fungerer.

zevs% cat ﬁl2

Dette er ei kort ﬁl

med berre nokre faa linjer,

heilt super-enkelt

som vil vise korleis diff fungerer.

zevs% diﬀ ﬁl1 ﬁl2

3c3

< heilt enkelt

—

> heilt super-enkelt

zevs%

Den første delen i utdataene fr

a diff listar den ut linjenummer p

a dei linjene

som er forskjellige. Neste linje er linje er fr

a den første ﬁla markert med <,

skille, deretter linja i den andre ﬁla, markert med >. N

ar ﬁlane blir større vil

sjølvsagt mengden av utdata auke omtrent proporsjonalt med størrelsen, like-

vel er diff ganske intelligent og den handterer store forskjellar og ulikt antal

linjer. Faktisk vil diff nesten alltid klare

a ﬁnne den minste mengde av forskjel-

lar mellom to ﬁlar. Dersom eit ﬁlnamn i kommandolinja er erstatta med – vil

diff lese fr

a standard inn. Vanlegvis vil ekstra mellomrom eller tabuleringar f

diff til

a markere linjer som forskjellige. Dersom ein brukar opsjonen -w (white-

space) vil diff ignorere linjer som berre er forskjellig med omsyn til mellomrom

eller tabuleringar. Ein kan ogs

a bruke -i (ignorecase) for

a f

a diff til

a hand-

tere store og sm

a teikn likt. Kommandoen kan ogs

a lage s

akalla ed–makroar

for konvertere den første ﬁla til den andre ﬁla. Dersom ein brukar diff med

-e-opsjon lagar diff ei makroﬁl som kan brukast direkte til

a konvertere ﬁlane.

zevs% diﬀ -e ﬁl1 ﬁl2

> heilt super-enkelt

zevs%

Desse utdataene kan brukast til

a konvertere ﬁl1 til ﬁl2,— f.eks slik som dette:

zevs% diﬀ -e ﬁl1 ﬁl2 > ed.makro

zevs% ( cat ed.makro; echo w ) | ed ﬁl1

103

zevs% diﬀ ﬁl1 ﬁl2

zevs%

Dette eksemplet inneheld mange id

ear,— men eg vil ikkje g

a nærare inn p

a dei

i første omgang. Det kan ogs

a synes litt rart at ein lagar ein makro for

a kon-

vertere ei ﬁl til ei anna n

ar ein berre kan kopiere den. Dette er ikkje ideen bak

dette,— det som er tenkt er

a distribuere denne makroen som oppgradering av

programvare. Dersom ein har kjeldekode (og det er det vanlege i UNIX–miljø)

10.12. KOMMANDOEN DIRCMP 83

a treng ein berre

a distribuere ein slik makro for

a oppgradere kjeldekoden og

kompilere p

a nytti for

a oppgradere programvare. Det vil ta mindre plass enn

a distribuere heile ﬁlar.

10.12 Kommandoen dircmp

Denne kommandoen samanliknar innholdet p

a to katalogar med subkatalo-

gar. Programmet rapporterar dei ﬁlane som eksisterar i den eine katalogen, og

samanliknar alle ﬁlar som eksisterer p

a begge katalogane med cmp.

zevs% dircmp . /usr/tmp

. . .

zevs%

Mengden av utdata kan bli ganske stor, særleg ved store katalogar,— men dir-

cmp kan vere nyttig n

ar ein skal samanlikne to versjonar av ein katalog. Ein

kan bruke -d–opsjon for

a utdata p

a diff –form istadenfor p

a cmp–form.

10.13 Kommandoane sort og uniq

UNIX har verktøy til som ofte brukast til

a ﬁltrere tekstﬁler. Kommandoen sort

som ordnar linjer av tekst i alfabetisk rekkefølge. Programmet kan ta ei liste

av ﬁlnamn som parameter eller lese fr

a standard inn. sort skriv utdataene til

standard ut.

zevs% cat tekst.ﬁla

Dette er ei kort ﬁl.

Kvar linje startar med ein anna bokstav.

kvar linje startar med ord paa ﬁre bokstavar,- unntatt den foerste.

Alle linjene skal starte med store bokstavar.

zevs% sort tekst.ﬁla

Alle linjene skal starte med store bokstavar.

Dette er ei kort ﬁl.

Kvar linje startar med ein anna bokstav.

kvar linje startar med ord paa ﬁre bokstavar,- unntatt den foerste.

zevs%

sort–programmet sorterer alle linjene i alle inndataﬁlane saman,— den inklu-

derer med andre ord ein ﬂette funksjon. Den kan ogs

a handtere veldig store

ﬁlar,— ein vil merke at det vil g

a merkbart seinare med ﬁlar over 1000 lin-

jer. Det g

ar ofte fortare

a sortere ﬂeire sm

a ﬁlar først og ﬂette dei saman med

-m–opsjonen (merge) til sort–kommandoen. Som standard brukar sort ASCII–

rekkefølgen for

a bestemme rekkefølge,— og startar p

a starten av linja. Ifølge

ASCII kjem s

akalla mellomromsteikn (engelsk: whitespace) først, deretter spe-

sialtegn (engelsk: punctation characters), nummer, store bokstavar og til slutt

a bokstavar. Dersom det første tegnet for to linjer er det same, vil sort g

til neste tegn, heilt til linjeskift dersom det er nødvendig, for

a ﬁnne den rette

rekkefølgen. N

ar ein sorterer ﬁler som kun inneheld tekst vil som regel resul-

tatet vere rett, men dersom ein skal sortere nummer kan resultatet bli eit anna

enn ein trudde.

84 KAPITTEL 10. FLEIRE KOMMANDOAR TIL VANLEG BRUK

zevs% cat nummer.ﬁla

zevs% sort nummer.ﬁla

zevs%

Dette resultatet oppst

ar fordi 1 kjem før 2 i ASCII–tabellen, dermed vil alle

linjer som startar med 1 kome før alle linjer som startar med 2. Opsjonen -n (

numeric ) vil f

a sort til

a sortere nummer i rett rekkefølge.

zevs% sort -n nummer.ﬁla

zevs%

For

a ignorere forskjellen p

a store og sm

a bokstavar brukar ein opsjonen -f.

zevs% sort -f tekst.ﬁla

alle linjene skal starte med store bokstavar,dei ﬂeste iallefall.

Alle linjene skal starte med store bokstavar.

Dette er ei kort ﬁl.

Kvar linje startar med ein anna bokstav.

zevs%

Det eksisterer ﬂeire likande opsjonar men eg vil ikkje g

a gjennom desse, eg kan

berre vise til dokumentasjon. S

a lenge har sorteringsnøkkelen vore starten p

linja,— det er ikkje alltid ønskeleg. Kommandoen kan bruke andre delar av

linja som sorteringsnøkkel,— ein instruerer sort til

a bruke andre felt av linja

ved hjelp av +n og -n som argument p

a kommando-linja. Eit felt er deﬁnert

som ei samling av tegn avgrensa av eit skilletegn (vanlegvis eit mellomrom

eller tabulator). Starten p

a linja er alltid felt 0. Dersom ein oppgjev +1 som felt

vil sort bruke det andre feltet i linja og ut til linjeskift som sorteringsnøkkel

istaden for

a starte heilt p

a begynnelsen av linja.

zevs% sort +1 tekst.ﬁla

Dette er ei kort ﬁl.

Kvar linje startar med ein anna bokstav.

alle linjene skal starte med store bokstavar,dei ﬂeste iallefall.

Alle linjene skal starte med store bokstavar.

zevs%

a same m

ate f

ar -n sort til

a stanse samanlikninga før felt n.

10.13. KOMMANDOANE SORT OG UNIQ 85

zevs% sort +1 -3 tekst.ﬁla

. . .

zevs%

Denne kommandoen vil berre bruke det andre og tredje feltet som sorteringsnøkkel.

Vidare kan ein spesiﬁsere primær og sekundær nøkkel etter plasseringa p

kommandolinja.

zevs% sort +3 -4 +0 -1 tekst.ﬁla

. . .

zevs%

Her brukar vi det fjerde feltet som primærnøkkel og det første feltet som se-

kundærnøkkel. Ein kan forandre standard feltskill med opsjonen -t, denne tek

eit tegn som argument.

zevs% sort -t: /etc/passwd

. . .

zevs%

Vidare har sort opsjonane -b for

a ignorere blanke i nøkkel og -r for reversert

sortering. Kommandoen sort blir som regel brukt saman med eit anna program

som heiter uniq. Programmet uniq rapporterer like linjer eller felt i ei ﬁl, innda-

taene m˚a vere sortert for at programmet skal fungere korrekt. Kommandoen les

standard inn eller fr

a ei liste med ﬁlnamn og skriv til standard ut. Som stan-

dard skriv uniq ut dei linjene som er forskjellig fr

a alle andre linjer ein gong.

zevs% cat tekst.ﬁla

abc

def

abc

def

ghi

jkl

mno

zevs% sort tekst.ﬁla | uniq

abc

def

ghi

jkl

mno

zevs%

Som vi ser berre ein kopi av alle linjene som er forskjellige fr

a alle andre. Opsjo-

nar som kan vere nyttige er -c for antall like linjer eller felt og -d for duplikate

linjer,- dvs. uniq skriv ut ein kopi av duplikate linjer.

zevs% sort tekst.ﬁla | uniq -c

2 abc

2 def

1 ghi

1 jkl

1 mno

zevs% sort tekst.ﬁla | uniq -d

86 KAPITTEL 10. FLEIRE KOMMANDOAR TIL VANLEG BRUK

abc

def

zevs%

Kommandoen kan ogs

a styres til

a undersøke berre felt i inndataene. Opsjo-

nene -n der n er eit nummer, ignorerer det første n felt i kvar linje for den

samanliknar linjene. Som med sort er standarden at felt er skilde med mellom-

rom eller tabulator. Opsjonen +n f

ar uniq til

a ignorere dei første antal n tegn

a starten av kvar linje. N

ar ein brukar -n og +n saman, hoppar uniq over felt

før enkelttegn.

10.14 Kommandoane cut og paste

Kommandoen cut vert brukt til

a splitte linjer i forhold til kolonner eller felt.

zevs% cat data.ﬁla

123:456:789

234:567:891

345:678:912

456:789:123

567:891:234

zevs% cut -f2 d: <data.ﬁla

456

567

678

789

891

zevs%

Opsjonen -d (delimiter) fortel cut kommandoen kva som skal vere skilletegn

mellom felt. Ver oppmerksom p

a at skilletegnet er ikkje med i utdataene, og at

kvar linje av inndata produserer ei linje utdata. Kommandoen har mulighet for

a spesiﬁsere ﬂeire felt :

zevs% cut -f1,3 -d: <data.ﬁla

123:789

234:891

345:912

456:123

567:234

zevs%

cut kan ogs

a operere p

a kolonner. Her er eit eksempel:

zevs% cut -c5-8 data.ﬁla

456:

567:

678:

789:

891:

zevs%

10.14. KOMMANDOANE CUT OG PASTE 87

Som vi ser brukar ein opsjonen -c (column) for

a operere p

a kolonner. Talet som

ein oppgjev tek kolonne fr

a og med talet, og til og med talet for sluttkolonne.

Kommandoen kan ta ei liste av ﬁlnamn som parameter eller lese fr

a standard

inn,— utdata vert sendt til standard ut.

Kommandoen paste tek to eller ﬂeire ﬁlnamn som argument, les ei linje fr

kvar ﬁl og kombinerer desse linjene til ei samanhengande linje og skriv denne

til standard ut. Inndataene fr

a ﬁlane blir ordna i felt med ein tabulator mellom

bidraga fr

a kvar ﬁl. Med -d opsjonen kan ein sjølv bestemme kva som skal vere

skilletegn.

zevs% cat forste.ﬁla

1111

2222

3333

4444

5555

zevs% cat andre.ﬁla

aaaa

bbbb

cccc

dddd

eeee

ffff

gggg

zevs% paste -d: forste.ﬁla andre.ﬁla

1111:aaaa

2222:bbbb

3333:cccc

4444:dddd

5555:eeee

:ffff

:gggg

zevs%

I dette eksemplet vart tegnet : brukt som skilletegn, men faktisk kan ﬂeire enn

eit tegn kome etter -d–opsjonen. Alle skilletegna vil bli brukt etter tur for

skille felta parvis.

zevs% paste -d:+$ forste.ﬁla andre.ﬁla tredje.ﬁla fjerde.ﬁla

1111:aaaa+tredje$fjerde

2222:bbbb+tredje$fjerde

3333:cccc+tredje$fjerde

4444:dddd+tredje$fjerde

5555:eeee+$

:ffff+$

:gggg+$

zevs%

Dette skulle vel vere meir eller mindre sjølvforklarande.

88 KAPITTEL 10. FLEIRE KOMMANDOAR TIL VANLEG BRUK

10.15 Kommandoen join

I tillegg til paste–kommandoen som berre limar saman linjer fr

a ﬂeire ﬁlar s

har vi kommandoen join som ﬂettar saman linjer fr

a forskjellige ﬁlar som er

like i eit spesiﬁkt felt.

zevs% cat person.forste

person.a:kontor:telefon

person.b:kontor:telefon

person.c:kontor:telefon

person.d:kontor.telefon

zevs% cat person.andre

person.a:adresse:barn

person.b:adresse:barn

person.c:adresse:barn

person.d:adresse:barn

zevs% join -t: person.forste person.andre

person.a:kontor:telefon:adresse:barn

person.b:kontor:telefon:adresse:barn

person.c:kontor:telefon:adresse:barn

person.d:kontor.telefon:adresse:barn

zevs%

Opsjonen -t vel skilletegn mellom felt, som standard er skilletegnet tabulator.

Utdata fr

a join blir skreve til standard ut. Ein kan velge kva for felt som skal

vere utdata med opsjonen -o (for only), som tek ei liste av argument p

a formen

m.n, der m er nummeret paa ﬁla og n er feltnummer. Kommandoen krev at

ﬁlane er sortert etter det feltet som er felles og som skal brukast som

nøkkel

Som standard brukar join første feltet i kvar linje i kvar ﬁl,— dette kan ein

forandre med opsjonen -j (for join ﬁeld).

zevs% join -j1 2 -j2 1 ﬁl1 ﬁl2

zevs%

Her vil ein ﬂette saman ﬁlane ved

a bruke andre felt i første ﬁla og første felt i

andre ﬁla.

10.16 Databaseoperasjonar p˚a tekstﬁlar

Kommandoane som vi no har g

att igjennom er ekstremt nyttige for

a prosesse-

re tekstﬁlar og lage permutasjonar av inndata. Desse kommandoane er veldig

mykje kombinert i røyrledningar, og med desse verktøy kan ein utføre veldig

komplekse operasjonar p

a ﬁlar og p

a dei dataene som desse ﬁlane inneheld.

La oss ta nokre enkle eksempel:

zevs% cut -f1 -d: /etc/passwd

root

nobody

daemon

sys

bin

10.16. DATABASEOPERASJONAR P

A TEKSTFILAR 89

uucp

news

. . .

olava

williama

haralds

gormh

olej

gustavs

zevs%

Ein enkel m

ate

a ﬁnne alle brukeridentitetane p

a denne maskina. P

a same m

ate

kan ein ﬁnne ut kva slags skall brukerane har n

ar dei loggar seg inn.

zevs% cut -f1,7 -d: /etc/passwd

root:/bin/csh

nobody:

daemon:

sys:/bin/csh

bin:

uucp:

news:/bin/csh

. . .

olava:/bin/csh

williama:/bin/csh

haralds:/bin/csh

gormh:/bin/csh

olej:/bin/csh

gustavs:/bin/csh

zevs%

Dersom ein vil legge til standardskall p

a dei linjene som ikkje hadde noko skall

i den siste posisjonen, kan ein ta fordel av at cut plasserer skilletegn p

a linjene

som ikkje har det siste feltet.

zevs% cut -f1,7 -d: /etc/passwd | grep ’:$’ | sed ’s/$/\/bin\/sh/’ > ny.data

zevs% cat ny.data

nobody:/bin/sh

daemon:/bin/sh

bin:/bin/sh

uucp:/bin/sh

ris:/bin/sh

Denne kommandoen vil kutte ut kolonne 1 og 7 i passord-ﬁla, sende utdataene

vidare til grep og den vil velge ut alle linjer som sluttar med :$, til slutt vil sed

ta alle linjene og legge p

a strengen /bin/sh. P

a dette stadiet inneheld ﬁla ny.data

berre dei brukarane dei som ikkje hadde deﬁnert eit skall. Dei andre ﬁnn vi

med:

zevs% cut -f1,7 -d: /etc/passwd | grep -v ’:$’ >>ny.data

zevs%

90 KAPITTEL 10. FLEIRE KOMMANDOAR TIL VANLEG BRUK

Denne kommandoen legg til dei linjene som ikkje endar p

a :$ til slutten av ﬁla.

No kan vi f.eks ﬁnne ut kva for skall som er i bruk.

zevs% cut -f2 -d: ny.data | sort | uniq

/bin/csh

/bin/sh

/bin/sync

/usr/diag/sundiag/sundiag

/usr/diag/sysdiag/sysdiag

/usr/local/bin/tcsh

zevs%

Etterp

a kan ein ﬁnne ut kor mange personar som brukar dei forskjellige skalla

zevs% cut -f2 -d: ny.data | sort | uniq -c | sort -nr

69 /bin/csh

5 /bin/sh

3 /usr/local/bin/tcsh

1 /usr/diag/sysdiag/sysdiag

1 /usr/diag/sundiag/sundiag

1 /bin/sync

zevs%

Det

a lage slike komplekse røyrledningar krev masse eksperimentering. Det

enklaste er

a starte med ein enkel kommando og legge ﬂeire og ﬂeire til i

røyrledningen. N

ar ein har funne ut ein ﬁn kommandosekvens kan ein lagre

den i ei ﬁl som eit skallprogram.

10.17 Kommandoen sleep

Ein interessant kommando som har mange bruksomr

ader er sleep. Denne kom-

mandoen tek ein numerisk verdi som argument, denne verdien blir oppfatta

som antal sekund. Det denne kommandoen gjer er

a vente i dei antal sekund,

for s

a returnere til skallet.

zevs% date “+%r”; sleep 10 ; date “+%r”

02:51:29 PM

02:51:39 PM

zevs%

Kommandoen er litt unøyaktig under eit sekund, slik at kommandoen sleep 1

kan for

arsake ukorrekt resultat. Sidan UNIX er eit ﬂeirprosessystem vil det ofte

vere ønskeleg at systemet f

ar tilbake kontrollen over CPU‘en n

ar ein vil vente

for ei stund. Dermed kan andre prosessar f

a kjøre medan din kommando ligg

og ventar i bakgrunnen. Dette er ein annan ﬁlosoﬁ enn det ein ﬁnn i einpro-

sess system der venting ofte er implementert ved

a bruke systemet aktivt,—

ved hjelp av ei løkke el.likn. Denne aktive ventinga er sløsing med ressursar

under UNIX der andre program ventar p

a p

a tur til

a bruke systemressursar

medan din kommando ventar. Eit prinsipp med ﬂeirbrukar og ﬂeirprosessys-

tem er at ein delar ressursane med andre brukarar. N

ar ein ikkje er aktiv, sjølv

10.18. KOMMANDOEN FIND 91

om kommandoen er aktiv i bakgrunnen, er det ditt ansvar

a bruke komman-

doar som let andre brukarar f

a lov

a aksessere systemressursar. Kommandoen

sleep gjer dette automatisk for deg, n

ar ein kommandoen søv, gjer ein minimal

bruk av systemressursane. Ein annan fordel med sleep er at den er avhengig av

den interne klokka og ikkje av belastninga p

a systemet eller CPU–hastighet.

Nøyaktigheten er eksakt opp til det næraste sekundet.

10.18 Kommandoen ﬁnd

Dersom ein ein vil operere p

a ﬁlar i subkatalogar i tillegg til ﬁlar p

a st

aande

katalog s

a har vi kommandoen ﬁnd. Kommandoen er ein av dei kraftigaste,—

og har ogs

a ein av dei vanskelegaste kommandolinjene i UNIX. P

a den and-

re sida er ﬁnd s

a kraftig at det er vel anvente timar

a lære seg alle knep med

denne kommandoen. Kommandoen leitar seg ned gjennom hierarkiet i ﬁlsys-

temet og lokaliserer alle ﬁlar som kvaliﬁserer kriteriane p

a kommandolinja.

Kommandoen kan utføre ei rekkje med aksjonar p

a ﬁlane den ﬁnn. Basisen for

kommandolinja er følgande:

zevs% ﬁnd sti-liste utrykk

. . .

zevs%

der sti-liste er ei liste av katalogar,— liste kan innholde ein eller ﬂeire katalo-

gar, med enten relative eller fulle stinamn. Uttrykksdelen er operatorane som

beskriv utvalgskriteriet for ﬁlar, og aksjonane som ﬁnd skal utføre p

a dei.

zevs% ﬁnd $HOME/text/unixkurs -print

/home/zevs/iﬁ/trondk/text/unixkurs

/home/zevs/iﬁ/trondk/text/unixkurs/kurs.log

/home/zevs/iﬁ/trondk/text/unixkurs/kurs.tex

/home/zevs/iﬁ/trondk/text/unixkurs/ps

/home/zevs/iﬁ/trondk/text/unixkurs/ps/kjerne.ps

/home/zevs/iﬁ/trondk/text/unixkurs/ps/kurs.ps

/home/zevs/iﬁ/trondk/text/unixkurs/ps/skall.ps

/home/zevs/iﬁ/trondk/text/unixkurs/ps/program.ps

/home/zevs/iﬁ/trondk/text/unixkurs/ps/rettigheter.ps

/home/zevs/iﬁ/trondk/text/unixkurs/ps/banner.ps

/home/zevs/iﬁ/trondk/text/unixkurs/kurs.tex

/home/zevs/iﬁ/trondk/text/unixkurs/bak

/home/zevs/iﬁ/trondk/text/unixkurs/bak/kurs.tex

/home/zevs/iﬁ/trondk/text/unixkurs/kurs.dvi

/home/zevs/iﬁ/trondk/text/unixkurs/kurs.aux

/home/zevs/iﬁ/trondk/text/unixkurs/kurs.toc

/home/zevs/iﬁ/trondk/text/unixkurs/kurs.ps

zevs%

Dette er ein av dei minste kommandoane, ﬁnd skal ﬁnne alle ﬁlar og katalogar

under $HOME/text/unixkurs. Ein kan ogs

a som nemnt tidlegare bruke ei liste

av katalogar.

zevs% ﬁnd $HOME /home/zevs/iﬁ/eyvindh -print

92 KAPITTEL 10. FLEIRE KOMMANDOAR TIL VANLEG BRUK

. . .

zevs%

Kommandoen ﬁnd kan ogs

a ta jokertegn :

zevs% ﬁnd /home/zevs/iﬁ/* -print

. . .

zevs%

Som standard utfører ikkje ﬁnd nokon aksjon p

a ﬁlene den ﬁnn, s

a derfor er

-print nødvendig for at ﬁnd skal liste ut ﬁlane p

a standard ut, eit namn for kvar

linje.

zevs% ﬁnd / -print | wc -l

. . .

zevs%

Denne kommandoen vil telle antal ﬁlar og katalogar p

a denne maskina. Store

operasjonar med ﬁnd tek gjerne lang tid

a fullføre, spesielt p

a store maskiner

og maskiner med ﬁlsystem ute i nettverket. Bruk fornuften og prøv

a avgrense

søket mest mulig ved

a g

a s

a langt ned i ﬁlsystemet som mulig. Det ﬁnst ei

rekkje forskjellige operatorar for

a ﬁnne ﬁlar,— namn, eigar av ﬁl, gruppe, dato

og størrelse, for

a nemne nokre. Alle operatorar startar med – (minusteiknet).

zevs% ﬁnd . -name .proﬁle -print

./.proﬁle

./oppstartﬁler/oppstart.old/.proﬁle

./.rsrc/.proﬁle

zevs%

Det spesiﬁserte namnet kan ogs

a inneholde jokertegn dersom det vert sett i

hermeteikn.

zevs% ﬁnd . -name “*proﬁle” -print

. . .

zevs%

Andre jokertegn som ?, [ og ] kan ogs

a brukast dersom dei ogs

a vert sett i

hermetegn. N

ar ﬁnd søkjer i eit ﬁlsystem s

a er rekkefølgen avhengig av den

interne organiseringa av ﬁlsystemet,— dersom ein vil har sorteret rekkefølje

a ein redirigere utdataene fr

a ﬁnd til sort. N

ar ﬂeire operatorar er spesiﬁsert

vert det utført fr

a venstre mot høgre.

zevs% ﬁnd . -print -name “*proﬁle”

. . .

zevs%

er ikkje det same som :

zevs% ﬁnd . -name “*proﬁle” -print

. . .

zevs%

fordi den første kommandoen skriv ut ﬁlnamn etter kvart som den ﬁlar eller

katalogar og deretter leitar etter ﬁlar som kan passe namnet ”*proﬁle”. Den

andre kommandoen leiter etter ﬁlar som kan passe namnet ”*proﬁleførst og

10.18. KOMMANDOEN FIND 93

etterp

a skriv ut namnet p

a dei ﬁlane kommandoen har funne. Kommandoen

søkjer etter alle ﬁlnamn i stilista, brukar utrykka fr

a venstre mot høgre for

godta eller

a forkaste ﬁlar heilt til det siste uttrykket er utført. Dersom ei ﬁl

ikkje tilfredsstiller eit uttrykk vil ikkje dei etterfølgande bli utført. Vi kan g

a litt

nærare inn p

a opsjonar for ﬁnd. Opsjonen for

a ﬁnne ﬁlar med eigar, -user og

gruppe -group. Opsjonen -type c leiter etter ﬁlar av bestem type,— der c er den

type ﬁl som kjem fram i venstre kolonne ved ein ls -l (f for ﬁl, d for katalog, l

for symbolsk lenke, p for pipe, dette er vel dei mest vanlege). Opsjonen -mtime

n velger ut ﬁlar som var modiﬁsert akkurat for n dagar sidan. Uttrykket -mtime

-n velger ut alle ﬁlar som har vore modiﬁsert dei siste n dagar. Uttrykket -mtime

+n ﬁnn alle ﬁlar ﬁnn alle ﬁlar som har vore modiﬁsert før n dagar sidan. Ellers

kan ein ﬁnne ﬁlar etter størrelse,— -size n ﬁnn alle ﬁlar p

a nøyaktig n blokker,

-size -n ﬁnn alle ﬁlar under n blokker og -size +n alle over n blokker.

zevs% ﬁnd / -type f -size +1000 -print

. . .

zevs%

Denne kommandoen vil ﬁnne alle ﬁlar i systemet som er over 1000 blokker,—

dvs. over 512 000 byte. Ein kan invertere uttrykka ved

a sette eit utropstegn

framfor operatoren ( dette tegnet blir ofte kalla bang–operatoren i UNIX– og

C–dokumentasjon ).

zevs% ﬁnd $HOME -type f ! -user $LOGNAME -print

. . .

zevs%

Denne kommandoen ﬁnn alle ﬁlar i min heimekatalog som ikkje eg eig. Ope-

ratoren ! m

a ha mellomrom eller tabulator p

a begge sider, og den inverterer

berre den operatoren som kjem rett etter utropstegnet. Ein kan ogs

a lage større

logisk uttrykk med eller–operator.

zevs% ﬁnd $HOME -size +50 -o ! -user $LOGNAME -print

. . .

zevs%

Operatoren -o betyr eller (engelsk or). Denne kommandoen vil med andre ord

ﬁnne alle ﬁlar over 50 blokker og alle ﬁlar som ikkje eg eig. Alle operatorar

som ikkje har -o mellom seg er logisk knytta saman med og (engelsk and). Meir

avanserte kommandoar :

zevs% ﬁnd . -type f \( -name “*.abc” -o -name “*.def” -o -name

“*.ghi” \) -print

. . .

zevs%

Her vil ein ﬁnne alle vanlege ﬁlar som enten endar p

a abd, def eller ghi. Legg

merke til at vi m

a unnta parantesane for spesiell betydning ved hjelp av bakslask-

tegnet ( tegnet \ ). Dette er fordi parentes har ein spesiell betydning for alle

skall,— det skal vi kome tilbake til seinare. Kommandoen ﬁnd kan eksekve-

re alle kommandoar for kvar ﬁl den ﬁnn ved hjelp av dei andre operatorane.

Operatoren -exec tek ei etterfølgande kommando-linje. Kommandoen kan in-

kludere namnet p

a den ﬁla som ﬁnd prosesserer ved

a bruke spesialsyntaksen

94 KAPITTEL 10. FLEIRE KOMMANDOAR TIL VANLEG BRUK

{ og }. Kommandolinja vert avslutta med tegna \;. Ein kommando som forand-

rar aksessrettighetane p

a alle ﬁlar p

a heimekatalogen.

zevs% ﬁnd $HOME -exec chmod -rw {} \; -print

. . .

zevs%

Operatoren -exec evalurer til sant dersom kommandoen den utfører returnerer

0 som returverdi,— ellers vil den returnere usant.

Kapittel 11

Skall-programmering

11.1 Lagre skallkommandoar i ﬁlar

Alle kommandoar som blir eksekvert fr

a ein terminal kan lagrast i ei ﬁl og

bli eksekvert derifr

a. Skallet gjer at ﬁla vert omgjort til standard inn istaden

for terminalen. Ein m

ate

a utføre kommandoar i ei ﬁl er

a gje ﬁlnamnet som

argument til sh.

zevs% cat kommando.ﬁla

echo $LOGNAME

pwd

zevs% sh kommando.ﬁla

trondk

/home/zevs/iﬁ/trondk

zevs%

Kommandoane er eksekvert med kommandoen sh kommando.ﬁla, og resultatet

kjem til standard ut. Ein annan m

ate

a eksekvere kommandoen p

a er:

zevs% chmod u+x kommando.ﬁla

zevs% ./kommando.ﬁla

trondk

/home/zevs/iﬁ/trondk

zevs%

Dersom ﬁla har kjøyre rettighet treng ein ikkje gje ﬁlnamnet som argument

til eit subskall. Innloggingsskallet ﬁnn ut at det er eit skallprogram og utfører

eit eige subskall for

a fullføre kommandoen. Eit skallprogram kan eksekvere

akkurat som eit binært program og det er vanlegvis ikkje nokon grunn til

skille mellom dei to typane. Eit skallprogram som nemnt tidlegare blir utført

i eit subskall derfor vil dei aksjonane som blir utført i skallprogrammet berre

averke subskallet. Derfor er det alltid nyttig

a deﬁnere skallvariable som har

same levetid som skallprogrammet.

96 KAPITTEL 11. SKALL-PROGRAMMERING

zevs% cat kommando.ﬁla

DIR=‘pwd‘

echo $DIR

zevs% ./kommando.ﬁla

/home/zevs/iﬁ/trondk

zevs% echo $DIR

DIR: Undeﬁned variable.

zevs%

a same m

ate vil ikkje kommandoar i skallprogram fortsette etter at skall-

programmet er ferdig.

zevs% cat kommando.ﬁla

pwd

echo Forandrar katalog ...

cd /tmp

pwd

zevs% ./kommando.ﬁla

/home/zevs/iﬁ/trondk

Forandrar katalog ...

/tmp

zevs% pwd

/home/zevs/iﬁ/trondk

zevs%

Ein kan forandre katalog inne i skallprogrammet, men operasjonen p

averkar

berre skallprogrammet, og ikkje resten av sesjonen. Sidan systemet ikkje gjer

forskjell p

a binære program og skallprogram, kan ein inkludere skallprogram

som kommandoar inne andre skall-program. Husk alltid p

a eksportere loka-

le variable dersom du vil at dei skal brukast i andre subprogram eller skall-

program.

Dersom man vil at skallprogrammet skal kjørest med eit bestemt skall kan ein

oppgje skallet med følgande sekvens p

a første linje i ﬁla:

#! /bin/sh

Det er mest vanleg

a bruke Bourne–skall for skallprogram (som vist ovanfor).

11.2 Kommentarar i skallprogram

Alle program treng kommentarar, b

ade for den personen som skreiv program-

met og den som skal vedlikeholde programmet. Tegnet # blir brukt for

a intro-

dusere kommentarar. Skallet ignorerer alt p

a den linja som kjem etter tegnet

zevs% cat kommando.ﬁla

# Dette er ein kommentar ....

11.3. OPERATOREN IF 97

echo Halloen folkens # Dette er ein unødvendig kommentar

exit 0

zevs% kommando.ﬁla

Halloen folkens

zevs%

Dersom slettetegnet er # kan ein bruke \ for

a unnta tegnet for denne spesial-

betydninga. Kommentarar er eit godt hjelpemiddel for

a vedlikeholde skall-

program dersom kommentarane er fornuftige, og det kostar ingenting i effek-

tivitetet eller fart.

11.3 Operatoren if

Den første kondisjonelle operatoren vi skal g

a igjennom er if . Syntaksen p

kommandoen er:

if uttrykk ; then kommandoar ; ﬁ

Dette eksemplet opptrer p

a ei enkel kommandolinje, if kan ogs

a opptre over

ﬂeire linjer og er ikkje avslutta før tegna ﬁ opptrer. Uttrykket kan vere alle logis-

ke uttrykk eller kommandoar som returnerar ein verdi. Dersom uttrykket eller

kommandoen returnerar null, vil kommandoane etter then bli utført.

zevs% if true ; then echo Halloen ; ﬁ

Halloen

zevs%

Denne kommandoen er p

a same linja, vanlegvis vil ein skrive dei p

a ﬂeire lin-

jer.

zevs% if true

> then

> echo Halloen

> ﬁ

Halloen

zevs%

Ein kan bruke s

a mange kommandoar ein vil i then–delen av ein if –konstruksjon,

ogs

a andre nøsta if–konstruksjonar. I tilfelle ein annan operasjon er nødvendig

a er ein else–konstruksjon tilgjengeleg.

zevs% if false

> then

> echo Halloen

> else

> echo Hadiii

> ﬁ

Hadiii

98 KAPITTEL 11. SKALL-PROGRAMMERING

zevs%

Andre if –konstruksjonar kan kome etter else. Desse kan ein introduserer med

ei kort form elif (for else if ).

zevs% if false

> then

> echo Halloen

> elif true ; then

> echo Hadiii

> ﬁ

Hadiii

zevs%

Husk alltid p

a then etter elif . Heile konstruksjonen vert avslutta med ﬁ.

11.4 Kommandoen test

Hittil har ein berre kunne brukt enkle uttrykk i forbindelse med if , ofte s

a enkle

at det ikkje har rot i det verklege liv. I praksis kan eit uttrykk vere alle moglege

variantar av logiske uttrykk. Kommandoen test er laga for

a settast saman med

if –uttrykk og returnerer verdiar som if kan intrepetrere. Kommandoen har to

formar,— begge er synonyme og ein kan ofte ﬁnne begge formene i eit og same

skallprogram. Det er ein fordel for ein sjølv og andre om ein klarar

a holde seg

konsekvent til ei form.

zevs% if test $VAR

> then

> echo Halloen ...

> ﬁ

zevs%

Dersom miljøvariabelen VAR er deﬁnert vil denne evaluere til sant.

zevs% if test $HOME

> then

> echo Halloen ...

> ﬁ

Halloen ...

zevs%

Den andre forma av test brukar spesialoperatorane [ og ]. P

a denne forma vert

argumenta til test sett mellom hakeparantesane og ordet test vert ikkje brukt.

zevs% if [ $HOME ]

> then

> echo Halloen ...

11.4. KOMMANDOEN TEST 99

> ﬁ

Halloen ...

zevs%

Pass p

a at det skal vere minst eit mellomrom mellom if og første Hakeparantes,

og mellom hakeparantesane og uttrykket. Denne bruken av hakeparentesar

er forskjellig fr

a den vanlige bruken ved jokertegn eller regulære uttrykk for

ekspansjon av ﬁlnamn,— likevel vil skallet oppfatte dei korrekt fordi dei blir

brukt rett etter if.

zevs% if [ -f /etc/passwd ] ; then echo Fila eksisterer ; ﬁ

Fila eksisterer

zevs%

Formen -f ﬁl testar om ﬁl eksisterer, -r ﬁl om ﬁl er lesbar, -w ﬁl om ﬁl er skrivbar

og -x ﬁl om ﬁl er kjøyrbar. P

a same m

ate, -d ﬁl om ﬁl er ein katalog og -s ﬁl om

ﬁl eksisterer og er større enn null tegn. Streng operatorar blir brukt for teste

om miljøvariable eksisterar og verdien av dei. Dette tillet ein

a utføre operasjo-

nar, tilordne verdiar, og teste verdien av ein miljøvariabel for

a avgjere vidare

aksjonar.

zevs% DIR=‘pwd‘

zevs% if [ $DIR = $HOME ]

> then

> echo “I heimekatalogen ...”

> ﬁ

I heimekatalogen ...

zevs%

Legg merke til at = blir brukt til

a samanlikne to strengar. Forma != kan brukast

for ikkje lik. For

a samanlikne tal har ein eigne operatorar.

-eq Lik.

-ne Ikkje lik.

-gt Større enn.

-lt Mindre enn.

Desse numeriske verdiane er ofte brukt for

a teste returverdiar fr

a kommando-

ar.

zevs% mkdir /tmp/SS

zevs% RET=$?

zevs% if [ $RET -eq 0 ]

> then

> echo “mkdir var vellykka”

> else

> echo “Fekk ikkje laga katalog ...”

> ﬁ

100 KAPITTEL 11. SKALL-PROGRAMMERING

mkdir var vellykka

zevs%

Kommandoen test har ogs

a verktøy for

a kombinere operatorar og byggje kom-

plekse uttrykk. Tegnet ! blir brukt for

a invertere ein operator.

zevs% if [ ! -f ﬁl ]

> then

> touch ﬁl # Dette lagar ﬁl

> ﬁ

zevs%

Andre kombinasjonar av operatorar som er tilgjengelege for test er -a for OG

(AND) og -o for eller (OR).

zevs% if [ ! -f ﬁl1 -a -f ﬁl2 ]

> then

> echo “ﬁl1 eksisterer ikkje, men ﬁl2 eksisterer”

> ﬁ

ﬁl1 eksisterer ikkje, men ﬁl2 eksisterer

zevs%

Dersom uttrykka blir veldig kompliserte g

ar det an

a gruppere dei med parentesar,—

ar uttrykka er s

apass kompliserte ville det vere ein fordel

a prøve

a forenkle

dei ein del eller dele testane opp i ﬂeire setningar.

11.5 Kommandoen exit

Denne kommandoen vert brukt til

a avbryte skallprogram. Kommandoen tek

eit argument, dette vert returverdi til skallet som starta skallprogrammet.

zevs% cat kommando.ﬁl

if true

then

exit 6

ﬁ

zevs% ./kommando.ﬁl

zevs% echo $?

zevs%

ar ein brukar returverdiar fr

a skallprogram skal ein bruke standard konven-

sjonane, kommandoar som fullfører feifritt skal returnere null. Returverdiar

som er forskjellig fr

a null skal vere reservert for forskjellige feilsituasjonar.

11.6. KOMMANDOEN EXPR 101

11.6 Kommandoen expr

Sjølv om programmeringsspr

aket under skallet ikkje er optimalisert for kalk-

ulasjonar, har det kommandoar som kan gjere utrekningar. Kommandoen expr

(expression) er den som er mest brukbar til dette form

alet. Den tek nummer og

aritmetriske operatorar som argument, reknar ut resultatet og skriv svaret til

standard ut.

zevs% expr 4 + 6

zevs%

Det g

ar sjølvsagt an

a spesiﬁsere lengre kommandoar, men ver oppmerksom

a at alle argument m

a skillast med mellomrom eller tabulator,— dette fordi

expr oppfattar argument som del av uttrykket som den skal evaluere. Operato-

rane som er lovlege,— heiltal, + (pluss), - (minus), * (multiplikasjon), / (divi-

sjon), % (rest etter divisjon [modulus] ). Husk alltid p

a unnta tegna * og / ved

sette \ (bakslask) framfor slik at ikkje skallet oppfattar dei som spesialtegn før

dei vert sendt til expr.

zevs% expr 3 \* 4 + 2 \/ 2

zevs%

Normale presedens reglar vert brukt slik at multiplikasjon og divisjon vert

utført før addisjon og subtraksjon. Ein kan forandre presedensen ved

a utføre

komplekse kalkulasjonar i ﬂeire omgangar.

zevs% VAL=‘expr 3 \* 4 + 2‘

zevs% expr $VAL \/ 2

zevs%

I tillegg kan ein gruppere operasjonar innanfor parentesar,— her m

a ein ogs

passe p

a unnta parentesar for spesialbetydning ved

a sette \ (bakslask) fram-

for.

zevs% expr 3 \* $ 4 + 3 $ \/ 2

zevs%

Kommandoen kan ogs

a utføre logiske operasjonar,— den kan avgjere om eit ar-

gument er større, mindre, lik . . . osv. enn eit anna argument. Lovlege operatorar

er :

= Lik.

!= Ulik.

> Større.

102 KAPITTEL 11. SKALL-PROGRAMMERING

< Mindre.

<= Mindre eller lik.

>= Større eller lik.

Desse teikna er ogs

a spesial-teikn for skallet, derfor m

a ogs

a desse brukast

saman med \ (bakslask).

zevs% X=‘expr 4 \ < 5‘

zevs% echo $X

zevs% X=‘expr 4 = 5‘

zevs% echo $X

zevs%

Dersom argumenta for desse logiske operatorane er nummer, vil expr utføre

numeriske samanlikning. Er dei strengar vil expr lage samanlikningar basert

a rekkefølgen i ASCII–tabellen (eller teiknsettet som er deﬁnert i skallet).

11.7 Operatoren for

Andre operatorer i skallprogrammering sørger for løkkekonstruksjonar,— som

gjentek delar av programmet i ﬂeire repetisjonar.

zevs% for variabel in obj1 obj2 obj3 ; do kommando(-ar) ; done

Der variabel er ein miljøvariabel som ein gjev namn, og mengda (obj1 obj2 . . . )

er ei liste av strengar, som er adskilt med mellomrom eller tabulator.

zevs% for VAL in 1 2 3 4 ; do kommando(-ar); done

Variabelen vert sett lik alle elementa i lista etter tur. Her er eit eksempel p

a ei

lita prosedyre som listar ut alle elementa i lista etter kvart som dei blir proses-

sert.

zevs% for VAL in 1 2 3 4

> do

> echo $VAL

> done

zevs%

Som vanleg kan kommandoane inne i do og done vere s

a komplekse som nødvendig,—

med f.eks if–konstruksjonar og/eller nye for–konstruksjonar. Denne for–konstruksjonen

vert gjerne brukt ved operasjonar p

a ﬁlar. Fordi for–operatoren vert tolka av

skallet kan ein bruke jokertegn.

11.8. OPERATOREN WHILE 103

zevs% ANTAL=0

zevs% for FIL in *

> do

> ANTAL=‘expr $ANTAL + 1‘

> done

zevs% echo $ANTAL

zevs%

Det er ingenting som tvingar ein til

a bruke miljøvariabelen som kjem etter for,

men det m

a vere der, ellers ville ikkje skallet ﬁnne ut kor mange gongar det

skal gjenta løkka. Standard ut kan ogs

a brukast til

a lage ei mengde eller liste.

zevs% ANTAL=0

zevs% for FIL in ‘ls‘

> do

> ANTAL=‘expr $ANTAL + 1‘

> done

zevs% echo $ANTAL

zevs%

Kommandoen for har mange bruksomr

adar, b

ade i skallprogram og interaktivt

ved terminalen, fordi den let ein eksekvere i ei liste av objekt og utføre ei stort

antal med kommandoar p

a kvart objekt i lista. Operatoren for er faktisk den

operatoren som er mest brukt i skall-program.

11.8 Operatoren while

Operatoren while kombinerer enkelte karekteristikka fr

a b

ade for og if. Den tek

ein etterfølgande test–kommando, og har deretter ein do — done seksjon.

zevs% while [ ! -f ﬁl ]

> do

> echo “Proevar aa lage ﬁl”

> touch ﬁl

> done

Proevar aa lage ﬁl

zevs%

Ein kan substituere while med until, dermed vert betydninga av test–uttrykket

invertert.

zevs% COUNT=0; export COUNT

zevs% until [ $COUNT -gt 5 ] ; do

> echo $COUNT

> EE=‘expr $EE + 1‘

> done

104 KAPITTEL 11. SKALL-PROGRAMMERING

zevs%

until er i mange tilfeller lurt

a bruke dersom man vil at løkka skal bli utført

minst 1 gong. Det er fristande

a samanlikne until med f.eks ei do – while løkke i

programmersspr

aket C eller Java.

11.9 Operatoren case

Skallet har ein ﬂeirvalgsoperator, case, denne fungerer som ein stor if–elif–ﬁ–

konstruksjon. Ut fr

a ein streng kan case utføre ei liste av kommandoar assosiert

med den kategorien.

zevs% case $VAR in

> mønster1)

> kommando-liste

> ;;

> mønster2)

> kommando-liste

> ;;

> mønster3)

> kommando-liste

> ;;

> esac

zevs%

Det kan vere ubegrensa mange mønster og kommandolister, kommandolista

assosiert med kvart mønster m˚a vere terminert med ;; (semikolon). I tillegg m

alle mønster vere forskjellige og tegnet ) (høgre parentes) m˚a st

a etter kvart

mønster. Variabel kan vere alle miljøvariable, eller eit uttrykk som er eller re-

turnerer ein streng.

zevs% case $LOGNAME in

> jot)

> echo “‘allo ‘allo Jo ...”

> ;;

> eyvindh)

> echo “Jobbe nuh igjen ... ?”

> echo “Ha deg heim til kjerringa !”

> logout

> ;;

> trondk)

> echo “User too confused to work !”

> logout

11.10. KOMMANDOEN PRINTF OG UTSKRIFTER FR

A SKALLPROGRAM105

> ;;

> *)

> echo “Willkommen, bievenue, willkommen to ‘uname -n‘.”

> ;;

> esac

zevs%

Mønsterdelen av case–operatoren tillet bruk av regulære uttrykk i skallformat.

I dette eksemplet kunne vi f.eks ha brukt *ot, ?ot, jo* eller eit anna mønster for

a ﬁnne jot. I tillegg kan ein bruke |, røyrsymbolet (pipe), for meine eller ( OR) i

mønster seksjonen. Ved regulære uttrykk vil det første mønsteret som passar

til strengen sl

a til.

11.10 Kommandoen printf og utskrifter fr˚a skallpro-

gram

Den vanlege kommandoen ein brukar for

a f

a utskrifter fr

a eit skallprogram

er kommandoen echo. Dette er ein enkel kommando for

a skrive ut strengar

og verdiar av miljøvariable. For meir komplekse former av utskrifter er printf

betre egna. Denne kommandoen tilbyr eit streng orientert subsett av eigenska-

pane til printf som vi ﬁnn i programmmeringsspr

aket C.

zevs% printf “Dette er ein streng: %s\n” “1234567890”

Dette er ein streng: 1234567890

zevs%

Eg reknar med at dei ﬂeste kjenner til printf fr

a programmeringsspr

aket C,

derfor vil eg ikkje g

a nærare gjennom denne kommandoen. Ver oppmerksom

a at kommandoen tek berre formateringskodar til strengar.

zevs% TEST=‘printf “%.4s” “Hallo verden”‘

zevs% echo $TEST

Hall

zevs%

Det som er verdt

a merke seg ved denne kommandoen er at den er enkel

bruke for

a ta ut delar av strengar.

11.11 Operatoren .

Husk alltid p

a at skallprogram blir utført i eit subskall, og forandringar p

miljøet vil ikkje ha tilbakeverkande kraft p

a “foreldreskallet”.

zevs% sh .proﬁle

zevs%

106 KAPITTEL 11. SKALL-PROGRAMMERING

Dersom .proﬁle vert kjøyrt p

a denne m

aten vil ikkje det føre til permante end-

ringar i miljøet. For

a kome rundt dette problemet har skallet ein operator som

tvingar det noverande skallet til

a utføre skallprogrammet. Dette er operatoren

. (punktum). P

a engelsk blir denne operatoren kall for the dot–operator.

zevs% . .proﬁle

zevs%

Alle skallprogram er akseptale argument (s

a lenge det er skallprogram laga

for Bourne–skall). Forandringar som er gjort i miljøet ved denne operatoren vil

forbli permanente i miljøet, og bli arva dersom ein startar nye skall.

11.12 Argument p˚a kommandolinja

ar ein lagar skallprogram vil ein at dei skal handtere argument p

a kommando-

linja akkurat slik som andre program. Skallspr

aket under Bourne–skallet kraf-

tige verktøy for

a handtere dette.

11.13 $#, $*, og posisjonsparametre

Vi har allereie g

att igjennom ein del av skallvariablane. No skal vi ta i bruk to

nye,— $# og $*, som st

ar henholdsvis for antal parametre p

a kommandolinja

og verdiane av alle parametre.

echo $#

for VAR in $*

echo $VAR

done

Skallet ekspanderer variabelen $* til alle parametre p

a kommandolinja. La oss

prøve

a kjøyre dette skallprogrammet.

zevs% ./skriv.parametre forste andre tredje

forste

andre

tredje

zevs%

3–talet er resultatet av echo $# medan det andre er resultatet av echo–setninga

i for–do–done–løkka. I tilleg er dei andre parametrane individuelt tilgjengelege

for skallprogrammet gjennom namna $1, $2, $3 . . . osv., heilt opp til ni paramet-

re. Det forrige programmet kunne ein f.eks ha skreve slik.

11.14. FEIL OG FEILMELDINGAR I SKALLPROGRAM 107

echo $#

echo $1

echo $2

echo $3

Kvar av desse kommandolinje parametrane kan brukast til

a gje inn ﬁlnamn el-

ler anna informasjon til skallprogrammet fr

a kommandolinja. Desse kommando-

linje parametrane er vanlegvis berre i bruk i skallprogram som blir eksekvert

som kommandoar, fordi innloggingsskallet har vanlegvis ikkje parametre.

zevs% echo $#

zevs%

$0 returnerer sjølve kommandonamnet. Den første parameteren etter kommando-

namnet er $1. I tilleg ﬁnst ein kommando i skallet som kan sette kommando-

linje parametre dersom det trengs.

zevs% set forste andre tredje

zevs% echo $#

zevs% echo $2

andre

zevs%

Operatoren set tilordnar parametrane til dei s

akalla posisjonsparametrane slik

at skallprogram kan bruke namna $2, og s

a vidare, sjølv om det ikkje er oppgitt

parametre p

a kommandolinja. Dette kan f.eks brukast dersom skallprogrammet

skal ha inn parametre, dersom det ikkje blir gitt inn parametre kan skallprogrammet

sette parametrane til ein predeﬁnert verdi. Kommandoen set blir brukt ein del

i skallprogram.

11.14 Feil og feilmeldingar i skallprogram

A utvikle skallprogram som verkar etter hensikten krev ein del eksperimen-

tering og testing. Skallet skriv ut enkelte feilmeldingar dersom det ikkje f

til

a eksekvere eit skallprogram som ikkje er korrekt, men meldingane er ofte

knappe.

zevs% for VAR in ‘ls‘ do

> Halloen

syntax error:’Halloen’ unexpected

zevs%

Feilen var at vi ikkje hadde semikolon eller linjeskift før do, det var kanskje

ikkje s

a enkelt

a skjønne ut fr

a den feilmelding som skallet skreiv ut.

108 KAPITTEL 11. SKALL-PROGRAMMERING

Det er defor mulig

a sette p

a ein s

akalla transparent modus (i engelsk litteratur

ofte nemnt som trace), dette gjer ein ved

a eksekvere skallprogrammet med ein

-x–opsjon. Dette f

ar skallet til

a skrive ut kvar kommando etter kvart som dei

vert utført. Ein annan opsjon som ogs

a g

ar an

a bruke er veriﬁser (engelsk:

verbose), d

a brukar ein -v.

zevs% sh -v skriv.parametre forste andre tredje

echo $#

for VAR in $*

echo $VAR

done

forste

andre

tredje

exit 0

Andre varianten med -x.

zevs% sh -x skriv.parametre forste andre tredje

+ :

+ echo 3

+ echo forste

forste

+ echo andre

andre

+ echo tredje

tredje

+ exit 0

Begge opsjonane kan settast inne i skallprogrammet f.eks først i ﬁla med set -v

og set -x . Opsjonane kan sjølvsagt ogs

a brukast saman,— alts

a b

ade -x og -v.

11.15 Kommandoen getopt(s)

Hittil har vi sett p

a skallprogram har f

a namn p

a ﬁlar eller anna som argument

a kommandolinja. Den normale syntaksen for ein kommando er at ﬂagg el-

ler opsjonar startar med - (minus) for

a modiﬁsere operasjonen p

a komman-

doen. Skallprogram kan ogs

a ha ﬂagg eller opsjonar som del av parameter-

lista. Skalloperatoren getopt(s) (for get option(s)) er laga for gjere traverserin-

ga av kommandolinje argument lettare n

ar desse ﬂagga/opsjonane kan vere i

vilk

arleg rekkefølge, og i tillegg har parametre om er tilknytta opsjonane/ﬂagga.

I gamle skallprogram vil ein ﬁnne denne funksjonen som getopt, i nyare imple-

mentasjonar av UNIX har denne funksjonen vorte endra ein del og har f

att

namnet getopts, denne siste er

a foretrekke for nye implementasjonar av UNIX.

11.15. KOMMANDOEN GETOPT(S) 109

while getopts yz:x VAR

Dette deﬁnerer ei løkke som brukar getopts funksjonen, som tek to argument.

Det første argumentet er ei liste over akseptable bokstaver utan mellomrom

eller tabulator. Kvart tegn som krev eit etterfølgande argument har eit kolon

etter tegnet. Det andre argumentet , VAR, er den temporære miljøvariabelen

som skal inneholde verdien av denne opsjonen, som vert sett for kvar iterasjon

gjennom while–løkka. Som vi ser i dette eksemplet er lovlege opsjonar y, z og

x. Opsjonen z skal ha eit etterfølgande argument.

zevs% cat kommando.ﬁl

# First we parse the command options, assigning

# enviroment-variables to mark that legal ﬂags has been set.

while getopts yz:x VAR

case $VAR in

XFLAG=true

;;

YFLAG=true

;;

ZFLAG=true ; ZOPT=$OPTARG ;

;;

echo $USAGE ; exit 2

;;

esac

done

# Now we have parsed all ﬂags and options, we just reset

# the argument list to be only what‘s left after these are

# taken from the input line

shift ‘expr $OPTIND - 1‘

# We can now go on with the shell-script, as needed

zevs%

Skallvariabelen USAGE er deﬁnert av getopts funksjonen, og rapporterer kva

opsjonar som er lovlege i getopts–kommandoen som er deﬁnert i while–konstruksjonen.

Lovlege kommandoar er f.eks:

zevs% kommando.ﬁl

zevs% kommando.ﬁl -x

110 KAPITTEL 11. SKALL-PROGRAMMERING

zevs% kommando.ﬁl -y -x

zevs% kommando.ﬁl -z argument

zevs% kommando.ﬁl -x -z argument

zevs% kommando.ﬁl -z argument -y

Etter at alle kommandolinje argumenta har vorte prosessert i while–løkka, vil

shift–kommandoen fjerne alle argument som har vorte prosessert fra $*–variabelen,

slik at $1 vil no st

a for første argument som end

a ikkje har vorte prosessert. N

alle argumenta har vorte prosessert kan skallprogrammet gjere jobben.

11.16 Kommandoen trap

Vanlegvis n

ar eit signal slik som f.eks hangup, eller eit anna signal vert sendt til

eit skallprogram, vil eksekvering bli stoppa med det same og ein vil returnere

tilbake til skallet. Og vanlegvis er det dette ein vil, men enkelte gongar kan

skallprogrammet holde p

a med sensitive operasjonar. D

a kan det vere lurt

fange signal slik at skallprogrammet f

ar lov til

a gjere seg ferdig, f.eks ved at

skallprogrammet mottek signalet og utfører ei rutine for

a rydde opp før det

avsluttar. Kommandoen trap er laga for dette bruket. Den kan brukast alle sta-

der innanfor eit skallprogram,— eg vil ikkje anbefale ˚a bruke denne direkte

fr˚a kommandolinja!. Kommandoen tek ei kvotert kommandolinje som første

argument, og ei liste over signalnummer. N

ar ein av signala vert mottatt vil

kommandolinja bli utført, etterp

a vil skallprogrammet g

a tilbake til det gjorde

før signalet. Dersom skallprogrammet skal avslutte m

a ein eksplisitt sette inn

kommandoen exit i kommandolinja til trap.

trap “echo Avsluttar ...; exit” 1 2 15

Lista over tilgjengeleg signal og betydning kan ein lese i manualane (signal(5)),

dette vil ein ﬁnne i Programmers Reference Manual. Ein har ikkje tilgang til signal-

nummeret inne i kommandolinja, men ein kan sette s

a mange trap–kommandoar

som ein vil. For

a resette brukar ein berre ein ny trap–kommando som redeﬁ-

nerer det same signalet.

trap 1 2 15

Dersom kommandostrengen er tom vil det signalet bli ignorert. Denne kom-

mandoen ignorerer tre signal som gjer det vanskeleg

a stoppe skallprogrammet.

11.17 Kommandoen wait

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa

Av og til vil ein kanskje sette igong ﬂeire bakgrunnsjobbar, men ikkje fortsette

for ein eller ﬂeire av dei er ferdig. D

a kan ein bruke kommandoen wait for

fortelle at skallprogrammet skal vente til ein bakgrunnsjobb er ferdig før det

skal g

a vidare. Kommandoen tek prosessidentiteten til den prosessen ein skal

vente p

a som argument.

11.18. SKALLFUNKSJONAR 111

zevs% cat /unix /tmp/dd &

1234

zevs% wait 1234

a prosessen er ferdig vil wait returnere til skallet. Dersom ein vil vente p

alle bakgrunnsjobbar startar ein wait utan argument. Kommandoen wait tilbyr

enkelte funksjonar innanfor jobbkontroll for skallprogram.

11.18 Skallfunksjonar

I tillegg til

a kunne lage skallprogram ved

a samle kommandoar i tekstﬁlar, g

det an

a lage s

akalle skallfunksjonar. Desse er meir effektive enn skallprogram

men er mykje vanskelegare

a kontrollere, fordi dei er deﬁnerte direkte til skallet

og har ikkje eit permanent liv som i ei ﬁl. N

ar ein deﬁnerer ein skallfunksjon

a les det aktive skallet deﬁnisjonen, og skallfunksjonen vert lagra inne i det

aktive skallet. Ein kan utføre funksjonen som alle andre kommandoar eller

skallprogram, men n

a ein stoppar skallet eller loggar ut er funksjonen borte.

Skallfunksjonar g

ar ikkje an

a eksportere og dei er heller ikkje automatisk til-

gjengeleg i subskall, skal dei vere tilgjengelege i subskall m

a dei lesast inn av

subskallet. Skallfunksjonar blir deﬁnert p

a formen:

zevs% namn () {

> kommando-liste

> }

zevs%

der namn kan vere vilk

arleg namn. Parantesane () m˚a vere med, og teiknet {

startar kommandolista,— og teiknet } avsluttar funksjonen

. Skallvariablane

$#, $* og posisjonsparametrane $1 – $9 er tilgjengelege innanfor funksjonen.

zevs% vis () {

> echo $1

> echo $2

> exit 0

> }

zevs% vis andre forste

forste

andre

zevs%

Dette deﬁnerer ein skallfunksjon som skriv ut dei to første parametrane og

returnerer ein verdi p

a null tilbake til skallet. Dersom ein har mange skall-

program som ein brukar veldig mykje kan ein spare ein del n

ar det gjeld ytelse

ved

a deﬁnere dei som skallfunksjonar. D

a kan ein deﬁnere skallfunksjonane

i oppstartﬁlane for skallet, dermed vil dei alltid vere tilgjengeleg n

ar ein har

bruk for dei.

Dette skulle vere kjent fr

a programmeringsspr

aket C eller Java.

112 KAPITTEL 11. SKALL-PROGRAMMERING

11.19 Kommandosekvensar

Ein kommandosekvens blir konstruert med med operatorane && (logisk OG)

og || (logisk ELLER) som skille mellom individuelle kommandoar. Operato-

ren && eksekverer den andre kommandoen dersom den første gjekk feilfritt

(returnerte null til skallet). Operatoren || eksekverer den andre kommandoen

dersom den første gjekk feil, dersom den første gjekk feilfritt utfører den ikkje

den andre kommandoen.

zevs% touch ﬁla.mi || echo “Kan ikkje opprette ﬁla.mi”

zevs%

Dette er ekvivalent med:

zevs% touch ﬁla.mi

zevs% if [ $? -ne 0 ] ; then echo “Kan ikkje opprette ﬁla.mi” ; ﬁ

zevs%

Ein veldig vanleg m

ate

a bruke kommandosekvensar:

[ -f $HOME/.proﬁle ] && . ${HOME}/.proﬁle

For

a hente inn miljøvariablane fr

a .proﬁle.

Kapittel 12

Prosesser

Aspektet med ﬂeiroppg

aver under UNIX er vanlegvis gruppert under emnet

om prosessar . Ein prosess , eller ein jobb, er ein forekomst av eit program som

eksekverer. Innloggingsskallet er ein prosess s

a lenge ein er innlogga. Dersom

ein eksekverer ein kommando, s

a er denne kommandoen ein prosess medan

den blir utført. Prosessar har mange attributtar, og det eksisterer mange kom-

mandoar for

a manipulere prosessar og attributtar. I dette kapitlet vil eg prøve

a komme litt inn p

a korleis ein kan kontrollere prosessar og miljøet rundt pro-

sessar til eigen fordel. Før vi g

ar vidare kan vi ta nokre eksempel:

zevs% cat /etc/passwd

Denne kommandoen opprettar ein prosess, som eksisterer heilt til cat–kommandoen

er ferdig. Dersom ein opprettar ein røyrledning med operatoren |, vil kvar av

komponentane i kommandoen lage separate prosessar. Kommandolinja

zevs% cat /etc/passwd | wc

vil opprette to prosessar, ein for kvar kommando. Desse to kommandoane

kommuniserer med kvarandre gjennom røyrledningen.

12.1 Tidsdeling i UNIX

a kvar prosessor kan berre eit program bli eksekvert til ei kvar tid. Ein av

dei største oppg

avene til kjernen, den delen av UNIX som administrer heile

UNIX–systemet, er

a kontrollere og støtte alle programma som treng

a bruke

prosessorane. Fleire av desse programma vil gjerne ha prosessortid samstun-

des, og det er kjernen sin jobb

a gje ein prosess aksess for eit gitt tidspunkt,

likevel kjører prosessen berre ei kort stund, deretter vert kontrollen gitt til ein

annan prosess. Fordi denne byttinga av jobbar, eller prosesskiftet, skjer minst

ein gong i sekundet, som regel oftare, har kvar brukar inntrykket av at han el-

ler ho eig” heile maskina. Dette er fordi ﬂeirprosess operativsystem vert kalla

tidsdelingssystem,— prosessorane er ein ressurs som vert delt mellom bru-

karane og prosessane. Ein prosess er alts

a ein forekomst av eit program som

eksekverer. Ein kommando som ligg lagra p

a disken kan vere eksekverbar, og

ein kan vere i stand til

a utføre den med eit kommandonamn, men s

a lenge den

113

114 KAPITTEL 12. PROSESSER

ikkje kjører eller ventar p

a f

a aksess til prosessoren er den ikkje ein prosess.

Prosessar beskriv den aktuelle statusen for maskina.

12.2 Om prioritetsklasser

Vanlegvis vil alle prosessar ha lik prioritet, det vil seie at alle har lik rett p

a pro-

sessortid. I UNIX ﬁnst det verktøy for

a endre prioriteten p

a prosessar som ein

opprettar. I nyare versjonar av UNIX, som f.eks System V Release 4, ﬁnst det

to separate klasser der prioriteten kan endrast separat. Tidsdelings prioriteten

er for vanlege brukarapplikasjonar, denne vil eg g

a igjennom. Ei ny sanntids

prioritet har ogs

a vorte oppretta. Sanntidsprioritet har endeleg gitt UNIX mu-

ligheten til

a bli brukt i applikasjonar som krev fast og hurtig respons. Likevel

blir det stort sett brukt spesialiserte kjerner og distribusjonar dersom ein treng

ekte sanntid. Ein kan manipulere prioriteten p

a prosessane separat i kvar klas-

se, men sanntidsprosessar vil alltid f

a prosessortid før tidsdelingsprosessar.

12.3 Kontrollere prosessar i tidsdeling

Vanlegvis vil auke av proritet for ein prosess bety at den blir fortare ferdig p

bekostning av andre prosessar p

a maskina. Dette fordi andre prosessar ikkje

ar like mykje prosessortid, og dermed vert dei seinare ferdig. Dersom ein sen-

kar prioriteten vil prosessen kreve mindre prosessortid, det tek lenger tid

fullføre, men alle dei andre prosessane p

a maskina dreg fordel sidan dei f

ein større del av maskinressursane. Dersom ein er superbruker kan ein set-

te opp prioriteten p

a sine eigne prosessar. Vanlege brukarar kan berre senke

prioriteten med kommandoen nice. For

a bruke denne kommandoen startar

ein berre kommandolinja med nice.

zevs% nice cat /etc/passwd

Kommandolinja eller kommandolinjene som ein vil eksekvere vert brukt som

parametre til nice–kommandoen. Denne kommandoen vil redusere prioriteten

a kommandoen med 10, dette er standard verdi. Nummeret er eit vilk

arleg

verdi

i prosessplanen som kan variere fr

a 0 til 19. Ein kan redusere priorite-

ten til kommandoen meir eller mindre ved

a gje eit numerisk inkrement som

argument til nice.

zevs% nice -14 cat /etc/passwd

ar ein har ein applikasjon som konsumerer mykje prosessortid kan ein kjøre

kommandoen med lav prioritet, slik at kommandoen vil “suge” ut ledig pro-

sessortid og ikkje p

averke jobbar med høgare prioritet p

a maskina.

ar eg her i seier at talet er vilk

arleg s

a er det fordi ein ikkje kan utlede eksakt n

ar prosessen

er ferdig ved hjelp av denne tallverdien. Talet vil berre st

a i forhold til dei andre prosessane,– og

dei er igjen avhengige av belastning p

a systemet.

12.4. BAKGRUNNSPROSESSAR 115

12.4 Bakgrunnsprosessar

Kommandoen nice vil ein assosiere med kommandoar som ein kjører i bak-

grunnen fr

a skallet. Dette betyr at skallet er tilgjengeleg sjølv om ein komman-

do kjører, slik at ein kan kjøre andre kommandoar p

a samstundes. Skallet bru-

kar operatoren & for

a la ein eksekvere kommandoar i bakgrunnen.

zevs% cat /etc/passwd &

I dette tilfellet legg vi kommandoen i bakgrunnen, likevel vil utdataene bli

skrevne ut p

a skjermen fordi vi ikkje har redirigert standard ut. N

ar ein bru-

kar & for kjøre ein kommando vil skallet returnere med ein gong og vente p

din neste kommando. Skallet returnerer eit prosessnummer eller pid (dette refe-

rerer til eit engelsk uttrykk som blir mykje brukt i UNIX: Process ID), dette kan

brukast for

a referere til bakgrunnsprosessen.

zevs% cat /etc/passwd &

7843

zevs%

Vi skal g

a igjennom meininga med prosessnummer seinare i kapitlet. Vanleg-

vis vil ein redirigere standard inn og standard ut for kommandoar som kjører i

bakgrunnen, slik at ein ikkje blir skjermbildet ikkje blir forstyrra av bakgrunns-

prosessar.

zevs% cat /etc/passwd > passwd.kopi &

7834

zevs%

Ein vil i tillegg redirigere standard feil ogs

a, fordi den vil ogs

a kome til termi-

nalen sjølv om standard ut er redirigert.

zevs% cat /etc/passwd > passwd.kopi 2>feil.ut &

6342

zevs%

UNIX let ein kjøre mange bakgrunnsjobbar (det ﬁnst ei grense for kvar bru-

kar, men denne grensa held i massevis dersom ein ikkje opprettar for mange

prosessar ved ein feil),— blir det for mange vil ein merke at det blir d

arlegare

responstider. Maksimum antal prosessar pr. brukar kan sjekke med komman-

doen ulimit.

zevs% ulimit -u

709

zevs%

ar ein bakgrunnsprosess er ferdig vil ikkje systemet nødvendigvis fortelle at

kommandoen er ferdig,— m

a ein ﬁnne sjølv. Ein kan sjekke statusen p

a bak-

grunnsprosessar med kommandoen ps, denne skal vi kome tilbake til i dette

kapitlet.

116 KAPITTEL 12. PROSESSER

12.5 Logge ut medan bakgrunnsprosessar kjører

Dersom ein har oppretta bakgrunnsprosessar medan ein har innlogga, vil dei

bli stoppa n

ar ein loggar ut. Dette blir gjort fordi dei alle saman er assosiert

med innloggingsskallet. Derfor har UNIX eit verktøy som tillet at prosessane

ar kjøre vidare etter at ein har logga ut. Dette er kommandoen nohup (for no

hangup), som kan vere veldig nyttig dersom ein har lange jobbar som tek f.eks

ei heil natt eller ei heil veke for

a fullføre. Kommandoen brukast p

a same m

ate

som nice, p

a starten av den kommandolinja ein vil ha utført.

zevs% nohup cat /etc/passwd &

Dersom ein brukar nohup i ein røyrledning, m

a ein starte kvart element i røyr-

ledninga med ein nohup–kommando.

zevs% nohup cat /etc/passwd | nohup wc > ut.ﬁla &

Dersom ein ikkje gjer dette vil dei medlemmane av røyrledningen som er utan

ein nohup–kommando bli stoppa n

ar ein loggar ut og heile røyrledningen vil

kollapse. Dersom ein ikkje redirigerer utdataene vil nohup lage ei ﬁl for utdata-

ene, dette er fordi at n

ar ein har logga ut vil det ikkje eksistere nokon terminal

a sende utdataene til. Ta deg spesielt av standard feil dersom du ikkje vil at

feilmeldingar skal kome i denne ﬁla.

12.6 Foreldre og barn

ar ein loggar inn, vil systemet lage ein skallprosess, denne prosessen stoppar,

eller døyr, n

ar ein loggar ut. Ein vil alltid ha minst ein prosess assosiert med

ein sesjon. Uttrykk som blir brukt er at prosessar blir fødde n

ar dei startar, og

døyr n

ar dei stoppar. Mange prosessar kjem og g

ar p

a denne m

aten, avhen-

gig av korleis systemt vert brukt. Enkelte prosessar startar n

ar systemet vert

starta opp og eksisterer heilt til systemet vert teke ned. Som oftast har pro-

sessar kortare livstid enn dette. Den einaste m

aten for ein prosess

a bli fødd

er at ein annan prosess startar den. Den eldste prosessen blir kalla foreldre”

prosess og den som startar for “barne” prosess. Ein foreldreprosess kan “skal-

le” av ﬂeire barneprosess , men ein prosess kan berre ha ein foreldreprosess.

Ein prosess kan skalle av ein barneprosess, som s

a skallar av ein ny barne-

prosess, . . . osv. Ein brukar ikkje

a snakke om besteforeldre til ein prosess men

det g

ar faktisk an

a spore opp den opprinnelege prosessen ved følge tempo-

rære prosessar bakover. Sjølv om alle desse temporære prosessane ikkje ek-

sisterer eller fortset

a eksistere har likevel alle prosessar ein bestemt foreldre-

prosess. Dersom ein prosess lagar ein barneprosess, og denne barneprosessen

lagar sin eigen barneprosess kan prosessane i mellom dø. Vanlegvis vil alle

barneprosessane dø n

ar foreldreprosessen dør, men ein kan forandre ting slik

at ikkje barneprosessen dør. N

ar dette skjer arvar den opprinneleg prosessen

barnet til den prosessen som døde. Dvs. dersom ein barneprosess opprettar ein

ny prosess og terminerer, vil “besteforelderen”, “oldeforelderen” eller “tipp-

oldeforelderen”osv. . . bakover i prosesshierarkiet arve barnet dersom foreldre-

prosessane i mellom har dødd, og bli foreldreprosess. Dermed har alle proses-

sar ein foreldreprosess.

12.7. KOMMANDOEN PS 117

12.7 Kommandoen ps

Ein kan kikke p

a kjørande prosessar med kommandoen ps (prosess status).

Denne kommandoen viser informasjon om prosessar som er i live n

ar ein ekse-

kverer kommandoen. Dersom ein kjører kommandoen ﬂeire gongar etter kvar-

andre vil den produsere forskjellig informasjon for kvar gong,— ps tek berre eit

bilete av aktiviteten akkurat n

ar ps vert kjørt. Dersom ein kjører denne kom-

mandoen utan parametre vil den vise eigne prosessar.

zevs% ps

PID TT STAT TIME COMMAND

21559 p0 IW 0:01 -csh (csh)

21674 p0 IW 0:00 xcalc

21682 p0 S 0:15 xeyes

21699 p0 IW 0:03 vi kurs.tex

21712 p1 S 0:00 -csh (csh)

21949 p1 R 0:00 ps

zevs%

I første kolonne der det st

ar PID (Process IDentitity) er denne unike prosess-

identiﬁkatoren. Neste kolonne det det st

a TT betyr kva for port/terminal inn-

gong prosessen tilhøyrer. STAT betyr status p

a prosessen,— dersom vi ser p

den første kommandoen csh s

a har den status IW, dette betyr Idle og Swapped

out,— alts

a for øyeblikket ikkje aktiv og kasta ut av minnet (dette er eigentleg

ikkje s

a viktig,— det har igrunn ogs

a liten praktisk betydning for ein brukar).

TIME fortel kor mykje prosessortid denne prosessen har f

att. COMMAND

skulle vel vere sjølvforklarande. Dessverre s

a er denne kommandoen veldig

forskjellig p

a BSD i forhold til System V n

ar det gjeld opsjonar. Ein f

a stort sett

ut dei same opplysningane, men opsjonane er heilt forskjellige for

a f

a lista ut

dei same opplysningane. Det vil ta altfor lang tid

a forklare alle mulighetar

derfor vil eg berre henvise til man–sidene, det skulle g

a an

a f

a noko fornuftig

ut av dei. S

a lenge vi skal berre stoppe v

are eigne prosessar er det nok

a f

a tak i

prosessidentiteten og det vil ein klare berre ved

a skrive ps. Det er mykje meir

informasjon rundt ein prosess enn det som kom fram i denne listinga. Til dette

har vi mellom anna -f –opsjon under System V og -u–opsjon under BSD.

zevs% ps -u

USER PID %CPU %MEM SZ RSS TT STAT START TIME COMMAND

trondk 12644 13.6 2.9 76 420 p2 S 13:26 0:00 sh -c ps -u

trondk 11668 0.0 0.0 88 0 p2 IW 08:21 0:01 -csh (csh)

trondk 12492 0.0 2.5 240 368 p2 S 13:08 0:05 vi +/foreldre og barn ku

trondk 12338 0.0 0.0 88 0 p4 IW 12:37 0:00 -csh (csh)

trondk 12657 0.0 2.8 176 400 p2 R 13:26 0:00 ps -u

trondk 12016 0.0 0.0 608 0 p2 IW 11:10 0:03 xdvi kurs

zevs%

Med fare for

a bli veldig teknisk kan eg prøve

a forklare kva dette st

ar for.

118 KAPITTEL 12. PROSESSER

USER Namnet p

a eigar av prosessen.

PID Prosess identiteten.

%CPU Forbrukt prosessortid.

%MEM Antal prosent av minne som vert brukt av prosessen.

SZ Størrelsen av datasegment og stakksegment.

RSS Størrelse i minnet i antal Kb.

TT Terminal.

STAT Tilstand for prosessen.

START Tidspunkt for n

ar prosessen vart starta.

COMMAND Kommandolinja for prosessen.

Denne kommandoen vart utført p

a ei maskin med BSD–UNIX,— ein vil ﬁnne

igjen dei same opplysningane dersom ein utfører ein tilsvarande kommando

a System V.

12.7.1 Aktiviteten for andre brukarar

Kommandoen ps kan ogs

a ein opplysningar om kva andre brukarar gjer p

maskina. I System V har ein muligheten for

a spesiﬁsere bruker ved hjelp av

ein -u–opsjon. For

a kikke f.eks p

a prosessane til bruker troka kan ein skrive :

ps -u troka. I BSD–UNIX har ein ikkje muligheten til dette,— det her ein berre

muligheten for

a kikke p

a alle prosessar. Dette gjer ein med -a (for all).

zevs% ps -ua

USER PID %CPU %MEM SZ RSS TT STAT START TIME COMMAND

root 19964 82.1 1.4 28 196 p1 R < 09:38 3:39 /usr/secure/pwchecker/ch

trondk 19970 11.9 2.9 76 424 p0 S 09:42 0:00 sh -c ps -ua

root 19949 0.0 0.0 28 0 p1 IW< 09:34 0:00 /bin/sh ./pwguess.sh

trondk 19875 0.0 0.0 596 0 p0 IW 09:21 0:02 xdvi kurs

root 19965 0.0 0.0 0 0 p1 Z < May 8 0:00 <defunct>

trondk 19878 0.0 2.9 240 424 p0 S 09:24 0:04 vi +/\%CPU kurs.tex

root 19950 0.0 0.0 36 0 p1 IW< 09:34 0:00 /bin/sh ./pwguess.sh

root 19933 0.0 0.0 68 0 p1 IW 09:33 0:00 -su (csh)

trondk 19912 0.0 0.0 88 0 p1 IW 09:33 0:00 -csh (csh)

trondk 19827 0.0 0.0 88 0 p0 IW 08:18 0:00 -csh (csh)

trondk 19983 0.0 2.9 188 424 p0 R 09:42 0:00 ps -ua

Ein kan sj

a ein del ting av dette, blant anna at det er ﬂeire som er logga inn. Vi-

dare at det f.eks ligg ein prosess som er s

akalla <defunct> ,— dvs. at foreldre-

prosessen ikkje har avslutta kontakten med barnetprosessen sin p

a ein skikke-

leg m

ate. Dersom vi undersøker datoen for denne prosessen s

a ser vi at den

er berre oppgitt med m

anad og dag,— dette er fordi prosessen har vore aktiv

lenger enn det siste døgnet. Prosessar som g

ar lenger enn eit døgn f

ar oppgitt

tidspunktet p

a denne m

aten for

a redusere utdataene fr

a ps,— UNIX vil alltid

ha dette tidspunktet lagra eksakt internt.

12.7. KOMMANDOEN PS 119

12.7.2 Systemprosessar

Vi har sett litt p

a prosessar for brukarar, men der er ogs

a langliva prosessar som

skal understøtte aktivitet p

a systemet, og andre transiente prosessar som blir

fødde og dør etter som systemet g

ar uavhengig av dei individuelle brukarane.

a System V brukar ps opsjonen -e (for every for

a vise alleaktive prosessar. P

BSD–UNIX brukar ein opsjonen -x. Desse opsjonane viser prosessar som ligg

bak alle brukerprosessane, og kan vere viktig for

a diagnostisere problem.

zevs% ps -ax

PID TT STAT TIME COMMAND

0 ? D 1:46 swapper

1 ? S 0:05 /sbin/init -

2 ? D 0:05 pagedaemon

55 ? S 0:12 portmap

58 ? S 1:39 ypserv

60 ? IW 0:00 ypxfrd

62 ? IW 0:07 ypbind

64 ? IW 0:00 keyserv

67 ? IW 0:00 rpc.ypupdated

70 ? IW 0:00 rpc.yppasswdd /etc/passwd -m passwd

82 ? IW 3:33 in.named

84 ? I 0:00 (biod)

86 ? I 0:00 (biod)

87 ? I 0:00 (biod)

88 ? I 0:00 (biod)

90 ? IW 0:00 /usr/etc/popd

103 ? IW 0:42 syslogd

115 ? IW 0:10 -Waiting for connection (sendmail)

121 ? IW 0:07 rpc.mountd -n

123 ? IW 0:00 rpc.statd

125 ? S 1:53 (nfsd)

126 ? S 1:54 (nfsd)

127 ? S 1:50 (nfsd)

128 ? S 1:59 (nfsd)

129 ? S 1:46 (nfsd)

130 ? S 1:50 (nfsd)

131 ? IW 0:00 rpc.lockd

132 ? S 1:46 (nfsd)

133 ? S 1:53 (nfsd)

141 ? S 177:18 screenblank

143 ? IW 0:00 /usr/etc/rpc.pcnfsd -s /var/spool/lw

147 ? S 1:34 pcimapsvr.eth -D0000 -n4 -I129.241.163.2 129.241.255.255 25

149 ? S 4:08 pciconsvr.eth -D0000 -L0000 -n4 -I129.241.163.2 129.241.255

179 ? S 2:35 /usr/local/es/atalkd

182 ? S 0:43 /usr/local/es/afpsrv

188 ? S 0:37 /usr/local/es/mailsrv

191 ? S 0:02 /usr/local/es/admsrv

194 ? IW 0:02 /usr/local/es/termsrv

120 KAPITTEL 12. PROSESSER

200 ? S 28:18 update

203 ? IW 0:20 cron

218 ? S 1:12 in.rwhod

220 ? IW 0:57 inetd

223 ? IW 0:01 /usr/lib/lpd

227 ? IW 0:00 - std.9600 ttypb (getty)

887 ? IW 0:00 rpc.rquotad

5771 ? IW 0:00 popper

5772 ? IW 0:00 popper

11616 ? IW 0:00 csh -c /usr/bin/X11/xclock -display "129.241.164.113:0.0" -

11619 ? IW 0:00 csh -c /usr/bin/X11/xcalc -display "129.241.164.113:0.0" -g

11651 ? I 0:24 /usr/bin/X11/xclock -display 129.241.164.113:0.0 -geometry

11670 ? IW 0:00 /usr/bin/X11/xcalc -display 129.241.164.113:0.0 -geometry 2

12603 ? IW 0:03 selection\_svc

19871 ? S 0:20 /usr/local/es/afpsrv

19875 ? IW 0:10 xdvi kurs

19949 ? IW< 0:00 /bin/sh ./pwguess.sh

19950 ? IW< 0:03 /bin/sh ./pwguess.sh

20046 ? IW 0:00 csh -c /usr/bin/X11/xterm -ls -title "zevs xterm" -sb -disp

20060 ? S 0:19 /usr/bin/X11/xterm -ls -title zevs xterm -sb -display 129.2

20090 ? IW 0:09 in.telnetd

20325 ? IW 0:01 selection\_svc

20794 ? R< 1:32 /usr/secure/pwchecker/checker 2gGHfwMKQE9jU

20795 ? S< 0:00 cat LIST19949 /usr/secure/pwchecker/dict1

20796 ? IW 0:00 csh -c /usr/bin/X11/xman -display "129.241.164.113:0.0" -ge

20809 ? S 0:03 /usr/bin/X11/xman -display 129.241.164.113:0.0 -geometry 20

13870 co IW 0:00 -csh (csh)

20289 co IW 0:00 sunview

20296 co IW 0:03 clock -Wp 497 32 -WP 704 0 -Wi -Wb 255 217 238 -Wg

20302 co IW 0:00 textedit -Wp 259 98 -WP 840 0 -Wi -Wb 255 219 212 -Wg

20304 co IW 0:01 mailtool -Wp 482 71 -WP 908 0 -Wi -Wb 255 255 210 -Wg

20305 co IW 0:00 Mail -N -B -f /tmp/MTda20304

20061 p0 IW 0:01 -csh (csh)

20781 p0 S 0:05 vi +/ps -ua kurs.tex

20810 p0 S 0:00 sh -c ps -ax

20823 p0 R 0:00 ps -ax

20291 p1 IW 0:00 cmdtool -Wp 0 0 -WP 0 0 -Wh 3 -Ww 80 -Wl $<<$ CONSOLE $>>$ -WL

20292 p1 IW 0:00 -bin/csh (csh)

20091 p2 IW 0:04 -tcsh (tcsh)

20784 p2 IW 0:00 ftp ftp.uni-stuttgart.de

20297 p3 S 0:11 cmdtool -Wp 0 71 -WP 772 0 -Wi -Wb 212 220 255 -Wg

20298 p3 IW 0:00 -bin/csh (csh)

20310 p4 IW 0:13 shelltool -Wp 54 154 -WP 976 0 -Wb 237 204 255 -Wg

20311 p4 IW 0:00 -bin/csh (csh)

20316 p4 IW 0:01 -csh (tcsh)

20696 p4 IW 0:16 mva ../gdl/mva.gdl p

20322 p5 IW 0:31 shelltool -Wb 237 204 255 -Wg

20324 p5 IW 0:00 -bin/csh (csh)

20332 p5 IW 0:00 -csh (tcsh)

20336 p5 IW 0:50 emacs ack.c

12.8. DREPE EIN PROSESS 121

Som vi ser er dette eit ganske stort system med mange programpakkar. Den

første prosessen som vert starta n

ar maskina “bootar” er swapper og f

ar prosess-

identiﬁkator 0. Den startar igjen opp init og pagedaemon. Init betyr initializa-

tion og den passar p

a at alle systemprosessane kjører. Som neste prosess kjem

pagedaemon,— denne prosessen overv

akar og handterer den virtuelle hukom-

melsen og sender prosessar mellom disk og hukommelse ettersom dei vert

kjørt eller vert sett til sides temporært. Etter det er det meir vilk

arleg kva som

vert starta opp,— det avheng mest av kva slags oppg

aver maskina har. I dette

tilfellet st

ar den som server i nettverk og har oppg

aver som

a vere namneser-

ver, hovedmaskin for post, den har dei ﬂeste ﬁlsystema som andre maskiner

benyttar seg av (NFS–master) og den er Yellow Pages/NIS master. Dettte skal

vi ikkje legge s

a stor vekt p

a,— iallefall ikkje hittil i kurset. Det vi kan sj

a er

iallefall at alle prosessar som kjem etter init har sitt utgangspunkt i init. Dei

ﬂeste prosessane som kjører er applikasjonar som vanlege brukarar kjører,—

men ellers kjenner vi igjen prosessen som handterer utskrifter, lpd, og sendmail

som skal sende epost ut i verden.

12.8 Drepe ein prosess

Dersom ein har sett igong ein prosess som g

ar feil, eller ”hengeller jobben legg

beslag p

a s

a mykje ressursar at ein vil drepe den før den ferdig, kan ein bruke

programmet kill . UNIX har program som let ein drepe prosessar, men ein har

berre tilgong til

a drepe eigne prosessar. Ein brukar kill–kommandoen med PID

som argument til programmet for

a drepe ein prosess.

zevs% kill 324

zevs%

Dersom prosessen vert avslutta vil den ikkje bli lista n

ar ein kjører komman-

doen ps, og kill vil ikkje gje tilbakemelding om at noko gjekk feil. Dessverre har

kill store sjansar til

a feile slik at ein alltid skal sjekke om prosessen er avslut-

ta. Sjekk ogs

a om prosessen har barneprosessar,— dersom den har det, drep

alle barneprosessane samstundes ellers vil ein risikere at barneprosessane vert

hengande utan at dei gjer noko fornuftig. Kommandoen kan ta ﬂeire PID som

argument.

zevs% kill 345 724 234

zevs%

A drepe prosessar kan vere litt farlig,— stort sett vil det g

a bra for vanlege

brukarar. Det verste som kan skje er at enkelte prosessar vert arva av init slik at

dei vert hengande heilt til maskina vert tatt ned og opp igjen, eller at ein sjølv

blir utlogga ved at ein drep sitt eige skall.

12.9 Signal

ar ein skal drepe ein prosess gjev man systemet beskjed om

a sende eit signal

til prosessen. Signal vert brukt som kommunikasjon mellom prosessar og det

ﬁnst mange forskjellige signal som kan sendast. I System V Release 4 ﬁnst 31

vanlege signal som kan sendast mellom prosessar. Dei ﬂeste signal refererer til

122 KAPITTEL 12. PROSESSER

feilsituasjonar som kan oppst

a innanfor eit system. Dette kan vere signal som

gje beskjed om at program prøvar

a aksessere minne utanfor sitt eige autori-

serte minneomr

ade, n

ar ein tastar tastekombinasjonen for

a drepe ein prosess

(vanlegvis Ctrl–c eller DEL), vil ein barneprosessen dø. D

a er arbeidet til pro-

sessen

a foreta ein aksjon som svar p

a signalet, enten

a avslutte eller foreta

aksjonar som gjer at denne situasjonen ikkje oppst

ar p

a nytt. N

ar ein brukar

kill utan

a spesiﬁsere signal vil programmet sende SIGTERM (software termi-

nation signal) til prosessen eller prosessane. Dette fortel prosessen at den m

avslutte,— prosessen treng ikkje

a fange dette signalet og d

a m

a ein bruke ster-

kare lut. Dersom ikkje signalet avsluttar brukar ein eit ubetinga avslutt signal

(SIGKILL), dette vil verke umiddelbart.

zevs% kill -TERM 324

zevs%

Ein kan ogs

a bruke tallkoden for signalet som argument til kill,— tallkoden

ﬁnn ein i manualsidene for signal. Dersom ein brukar dei logiske namna skal ein

ta vekk SIG–delen i namnet som ein ﬁnn i man{–sidene om signal. Igjen vil eg

berre minne om at ein ikkje unødig drep prosessar dersom det g

ar an

a avslutte

prosessar p

a ein annan m

ate.

Kapittel 13

Utskrift til skrivar

UNIX har ein del verktøy for kontrollere skrivarar og for

a sende data ut til

hardkopi utstyr. Maskina kan konﬁgurerast for ein enkel skrivar eller som

skrivartenar som kan drive mange forskjellige slags hardkopi utstyr. Verktøya

gjer ein bra jobb n

ar det gjeld

a gøyme detaljar om maskinvaren.

13.1 Bruk av lp og lpr

For

a f

a utskrift av UNIX–ﬁler brukar vi programet lp for system med System V

utskriftsystem og lpr for BSD–baserte system

. Begge utskriftskommandoane

tek ﬁlnamnet som parameter, ein kan godt spesiﬁsere ﬂeire ﬁlnamn. Eksempel:

zevs% lpr testen . . .

zevs%

Dette var eit eksempel p

a BSD–utskrift. System V svarar med kønummer og

skrivar. Eksempel:

arion% lp testen . . .

request id is hplaser–234 (1 ﬁle)

arion%

Begge kommandoane kan ta inndata fr

a standard inn. Slik som f.eks p

a denne

aten.

arion% cat denne.ﬁla | lp

request id is hplaser–236 (standard input)

arion%

Begge kommandoane har ein del opsjonar som det kan vere lurt

a lære seg.

Begge kommandoane har opsjonen -m for mail,— dette betyr at brukaren f

beskjed tilbake via elektronisk post n

ar utskrifta er ferdig.

Idag har ofte UNIX–system begge utskriftssystema innebygde,— det kan derfor vere ein fordel

a vete om begge. Det mest avanserte og min personlege favoritt er BSD–systemet.

123

124 KAPITTEL 13. UTSKRIFT TIL SKRIVAR

13.2 Opsjonar til lp

Kommandoen lp har i tillegg ein opsjon -w som skriv til terminalen n

ar utskrif-

ta er ferdig,— er ein ikkje innlogga vil den sende beskjed via epost. For

a f

ﬂeire kopiar kan ein spesiﬁsere dette med opsjonen -n og eit tal som angjev

antal kopiar.

arion% lp -m -n6 ﬁla.mi

request id is hplaser-238 (1 ﬁle)

arion%

Dersom det er vanskeleg

a skille utskriftene fr

a kvarandre kan det vere lurt

a lage seg ei tittelside,— dette gjer ein med opsjonen -t og ein streng. Denne

strengen vert skreven p

a tittelsida.

arion% lp -t “Dette er mi utskrift: $LOGNAME” ﬁla.mi

request id is hplaser-239 (1ﬁle)

arion%

Sist og kanskje ikkje den minst viktige opsjonen, den som let ein velge skri-

var. Opsjonen -d (for destination), denne opsjonen tek namnet p

a ein spesiﬁkk

skrivar som argument.

arion% lp -d hplaser -n2 ﬁla.mi

request id is hplaser-239 (1ﬁle)

arion%

lp vil enten bruke systemet sin standardskrivar eller s

a kan ein sette sin eigen

standardskrivar v.h.a miljøvariabelen LPDEST.

13.3 Opsjonar til lpr

Dei viktigaste opsjonane til lpr er -P

for

a velge skrivar (p

a same m

ate som

-d for lp), antall kopiar angje ein med -# og eit tal, tittel p

a ei tittelside f

ar ein

med -T pluss ein streng. Ein viktig opsjon ved veldig store ﬁlar er -s, dette

gjer at ﬁla ikkje blir kopiert til utskriftsomr

adet og utskriftsprogrammet vil

operere direkte p

a originalﬁla. Denne opsjonen brukar ein dersom ein har eit

veldig trangt eller fullt utskriftsomr

ade,— bruk denne opsjonen dersom du

skal skrive ut f.eks veldig store PostScriptﬁlar.

zevs% lpr -s -P pilt -#6 -T”Dette er utskrifta til: $LOGNAME” ﬁla.mi

zevs%

I tilleg har lpr ei rekkje med ﬁlteropsjonar,— dette vil eg ikkje g

a inn p

a fordi

at dette er ting som ein sjelden har bruk for.

13.4 Kanselere utskrifter

Dessverre s

a er dette ogs

a to forskjellige kommandoar som tek forskjellige pa-

rametre. Under System V har vi kommandoen cancel og under BSD heiter

Under lpr har ein muligheten for

a sette opp sin eigen standardskrivar ved hjelp av miljø-

variabelen PRINTER, ellers er standard skrivar lp

13.5. SJEKKE STATUS P

A SKRIVAR 125

kommandoen lprm . La oss ta cancel først, denne kommandoen tek enten jobb-

identiteten eller skrivarnamnet som parameter.

arion% cancel hplaser-236

hplaser–236 cancelled

arion%

Jobbidentiteten er skrivarnamn–(bindestrek)jobbnummer,— same identiteten

som vert skreven ut n

ar jobben vert lagt i kø. Dersom ein berre oppgje skri-

varnamnet vil første jobb i køen for denne skrivaren bli sletta,— dersom ein er

eigar av denne jobben.

arion% cancel hplaser

hplaser-239 cancelled

arion%

Ved lprm brukar ein opsjonen -P, p

a same m

ate som med lpr, for

a spesiﬁsere

skrivar og jobbnummer p

a den jobben ein skal slette (s

a lenge vi berre har ein

skrivar er det ikkje nødvendig

a spesiﬁsere skrivarnamn).

zevs% lprm -Ppilt 215

dfA215zevs dequeued

cfA215zevs dequeued

zevs%

Skal ein slette alle eigne jobbar kan ein angje det med – (bindestrek) istaden for

jobbnummer. Utan argument vil lprm slette jobben som er aktiv,— dersom ein

sjølv er eigar av jobben.

13.5 Sjekke status p˚a skrivar

ar vi har f

att igang utskrifta er det lurt

a følge med, det kan oppst

a feil eller

skrivaren kan g

a tom for papir etc. . . . . Det ﬁnst ein eigen kommando for

a kik-

ke p

a skrivarkøen. System V lpstat og BSD lpq. Vi kan igjen starte med System

V. Den enklaste m

aten er berre

a skrive lpstat utan opsjonar. Andre mulighetar

a bruke ein del opsjonar for

a sj

a korleis skrivaren er konﬁgurert. Opsjonen

-d fortel kva som er standard skrivar, -r fortel om utskriftssystemet kjøyrer, ein

kan spesiﬁsere skrivar med -p og skrivarnamn,— alle desse opsjonane som er

nemnt ovanfor kan samlast i ein opsjon -t (total). Denne gjer at lpstat listar ut

alle opplysningar om utskriftssystemet.

arion% lpstat

hplaser-233 troka 5234 Mar 09 13:13

arion%

Som for alle dei andre kommandoane i BSD tek lpq opsjonen -P for

a spesiﬁsere

skrivar. Det enklaste ogs

a her er

a skrive lpq utan opsjonar.

zevs% lpq

lp is ready and printing

Rank Owner Job Files Total Size

active trondk 78 test.c 227 bytes

zevs%

126 KAPITTEL 13. UTSKRIFT TIL SKRIVAR

I tillegg ﬁnst opsjonen -l (for long),— med denne opsjonen vil kommandoen

rapportere fr

a kva maskin utskriftsjobben vart lagt i kø i tillegg til alle dei andre

opplysningane. Ein annan nyttig mulighet med lpq er at ein spesiﬁsere kor ofte

den skal sjekke køen. Ved

a skrive + og eit etterfølgende tal n vil lpq sjekke køen

kvart n sekund og skrive ut køen samstundes. Slik vil lpq fortsette heilt til køen

er tom,— ein vil med andre ord ikkje kunne gjere noko anna enn

a sjekke køen

medan dette p

ar (dersom ein ikkje har ein & til slutt p

a kommandolinja).

zevs% lpq +5

lp is ready and printing

Rank Owner Job Files Total Size

active trondk 78 test.c 227 bytes

Kapittel 14

Basiskommunikasjon

Nokre av dei rikaste kommandoane i UNIX inneheld kommunikasjon mellom

brukarar av den same maskina, eller p

a ﬂeire maskiner. Etter kvart er det god-

teke at UNIX tilbyr dei mest robuste og feilfrie verktøy for datakommunikasjon

samanlikna med andre populære operativsystem. Stødige, sikre og feilfri kom-

munikasjon over støyande og usikre kommunikasjonskanalar som f.eks tele-

fonlinjer lagar komplekse situasjonar og potensielle problem. UNIX har verktøy

som let ein entre dette komplekse omr

adet p

a ﬂeire niv

a, fr

a den enkle kom-

mandoen mail til den soﬁstikerte administrasjonen av køing og sikkerhet som

trengst i UUCP–subsystemet og i raske lokale nettverk. Kommuniksjonsverktøy

i UNIX har rykte p

a seg for

a ha komplekse og mystiske eigenskapar. P

a ein

ate kan vel dette stemme, men samanlikna med kommunikasjonsprogramvare

a andre operativsystem s

a st

ar vektøy i UNIX som modell n

ar det gjeld en-

kelhet og feilfri operasjon. Faktisk har mange programvareleverandørar gr˚adig

teke idear fr

a dei kommunikasjonsverktøya som ﬁnst i UNIX, men implemen-

tert dei veldig d

arleg. I dei

ara som har g

att har desse verktøya vorte forbetra

ar det gjeld p

alitleghet, mulighetar og sikkerhet. Idag vil vel dei ﬂeste som

har kommunikasjonsrelaterte problem velje UNIX for

a løyse desse problema.

Dette er ei naturleg utvikling no n

ar lokale nettverk blir meir og meir utbreidd,

dermed er kommunikasjon viktigare enn noko anna.

14.1 Kommandoen news

Dette er ein kommando som berre er tilgjengeleg p

a System V UNIX. Komman-

doen vert først og fremst brukt til

a lese beskjedar fr

a f.eks systemansvarleg.

Kommandoen vil skrive alle nye beskjedar sidan ein sist las news ut p

a skjer-

men.

arion% news

moete ( eyvho ) Fri Jul 3 08:34:56 1992

Det er moete p˚a pauserommet kvar torsdag fram til ferien.

127

128 KAPITTEL 14. BASISKOMMUNIKASJON

Eyvind.

arion%

Etter et ein har sett beskjeden ein gong vil ikkje beskjeden bli skreven ut p

nytt. Aktuelle opsjonar for news er -n for names, dette listar ut namnet p

a dei

beskjedane som ein ikkje har lese, opsjonen -s for show gje antall uleste beskje-

dar.

arion% news -n

news: lunsj moete

arion% news -s

2 news items.

arion%

Beskjedar som skal vere tilgjengelege for news skal ligge i katalogen /usr/news.

Kvar beskjed skal ligge i separate ﬁlar og namnet p

a ﬁla blir namnet p

a beskje-

den.

14.2 Dagens tekst

Som gammel konvensjon har alle UNIX–system ei ﬁl p

a katalogen /etc som hei-

ter motd ,— dette betyr Message Of The Day (p

a norsk kan vi kanskje kalle det

“Dagens tekst”). Det ﬁnst ikkje nokon eigen kommando for

a skrive ut innhol-

det i ﬁla, som regel vil innholdet i ﬁla bli skreve ut p

a skjermen n

ar ein logger

seg inn. Denne ﬁla vert ofte brukt til

a viktige beskjedar. Det mest vanlege er

at dei globale oppstartﬁlane for innlogging inneheld f.eks kommandoen: “cat

/etc/motd” . Her m

a ein passe p

a innholdet i ﬁla er kort og oppdatert ellers vil

dei ﬂeste ignorere innholdet etter ei stund og g

a glipp av viktige beskjedar. Fila

skal ha lesetilgong for alle,— men berre skrivetilgong for superbruker .

14.3 Kommandoen write

Kommandoen write sørger for direkte kommunikasjon mellom to aktive brukarar,—

ved

a sende beskjedar direkte til enhetsﬁla for terminal. Kommandoen tek

brukeridentiteten til mottakaren som argument.

zevs% write eyvindh < beskjed

zevs%

Kommandoen vil bestemme enhetsﬁl for den terminalen brukaren er innlogga

a og sende beskjeden dit. N

ar beskjeden er sendt vil ein returnere tilbake til

skallet. Kommandoen vil gje ei feilmelding dersom brukaren ikkje er innlogga.

zevs% write terjer

terjer is not logged in.

zevs%

Brukarar kan stenge av denne metoden for direkte kommunikasjon ved

a utføre

kommandoen:

zevs% mesg n

14.4. KOMMANDOEN WALL 129

zevs%

For

a sl

a p

a igjen direkte kommunikasjon :

zevs% mesg y

zevs%

Dersom ein brukar har stengt av direkte kommunikasjon vil write skrive ut ei

(kanskje litt rar) feilmelding.

zevs% write eyvindh

Permission denied.

zevs%

14.3.1 Interaktiv bruk av write

Fordi write les standard inn for beskjeden som skal sendast kan den brukast

i p

a ein meir direkte m

ate. Dersom ein startar kommandoen utan redirigering

av standard inn vil write sette opp forbindelsen med mottakar og pipe to gon-

gar for

a gjere oppmerksom p

a at forbindelsen er oppretta. Dermed kan ein

skrive inn beskjeden direkte fr

a tastaturet og write vil sende linje for linje til

mottakaren. N

ar ein er ferdig avsluttar ein ved

a trykke Ctrl-d .

zevs% write eyvindh

Dette er ein test, ignorer denne.

Ctrl-d

zevs%

Kommunikasjonskanalen som vert oppretta er berre einvegs,— slik at mottaka-

ren har ikkje mulighet for

a svare tilbake direkte. Har ein tenkt

a svare m

a ein

sjølv starte write .

14.4 Kommandoen wall

Kommandoen write tillet berre

a kommunisere med ein brukar med denne

brukaren siin login-id som parameter til programmet. Mange gongar har ein

bruk for

a sende beskjedar til alle brukarane som er p

alogga. For eksempel n

maskina skal g

a ned og ein evil annonsere dette. Akkurat som write les denne

wall standard inn for teksten som skal bli meldinga.

zevs% wall < beskjed.txt

zevs%

Kommandoen sender meldinga til alle brukerane som er p

alogga inkludert

sender. Beskjeden har same hodet som write produserer. Beskjedar kan bli nek-

ta tilgong med kommandoen mesg n.

Kapittel 15

Korn– og C–skall

Skallet er ein brukerprosess som alle andre kommandoar. Den har ingen spesi-

elle relasjonar til kjernen,— eller andre privilegiar som ikkje andre kommando-

ar har. Likevel kan skallet forandrast av brukeren,— og mange alternative skall

er tilgjengeleg som er forskjellige eller er optimalisert for forskjellige funksjo-

nar.

Standard skallet, som vi har g

att igjennom hittil, er kjent som Bourne–skallet

p.g.a utviklaren, Steve Bourne fr

a AT & T Bell Laboratories. Dette er eit lite, re-

lativt effektivt skall, laga for vanleg bruk. Dette skallet vart introdusert i 1978. I

ettertid har ein del ny funksjonar og forbetringar vorte lagt til, f.eks skall funk-

sjonar, for

a holde tritt med resten av UNIX–systemet. Likevel har det ﬂeire

ulemper for ekspertbrukarar. For det første har det ikkje kommando historie,—

dvs. at det g

ar ikkje an

a gjenta ei kommandolinja utan

a taste den inn p

a nytt.

Ein annan mulighet som standard skallet ogs

a manglar er aliaser ,— mulighe-

ten for

a forenkle kommandoar som blir brukt veldig mykje. M

aten ein kan

løyse dette problemet p

a er

a lage skallprogram,— men dette er lite ﬂeksibelt.

Desse omstendighetane motiverte til

a utvikle to forbetra skall. Korn– og C–

skall. Begge desse skalla kan erstatte Bourne–skallet for interaktiv bruk og for

eksekvering av skallprogram. C–skallet vart utvikla av Bill Joy som del av BSD

versjonen av UNIX, og Korn–skallet vart utvikla av David Korn fr

a AT & T

Bell Laboratories som svar p

a C–skallet. C–skallet er eldre enn Korn skallet, og

a mange m

atar kan ein seie at Korn skallet har forbetra mange av C–skallet

sine mulighetar og metodar. C–skallet er ogs

a relativt lite effektivt dersom ein

samanliknar med Bourne– og Korn–skall. Likevel har C–skallet mange tilhen-

garar, særleg blant tilhengarar av BSD–UNIX.

Sjølv om Korn–skallet er ein

del større enn C–skallet, er det merkbart meir effektivt fordi det har innebygde

skallfunksjonar som kan utførast direkte istaden for

a kreve eit separat sub-

skall.

Hverken C–skallet eller Korn–skallet klarar heilt

a erstatte Bourne–skallet. Si-

dan Korn–skallet skulle vere ein erstatning for Bourne–skallet, og skulle vere

Underteikna har heilt sidan den første kontakten med UNIX, brukt C–skallet og er godt

fornøgd med det . . . , det kan jo skuldast latskap (dvs. et eg ikkje har orka

a lære meg noko anna).

130

15.1. KORN–SKALLET 131

fullt kompatibelt med med det, er det stadig ting som skurrar. C–skallet var

aldri tenkt som ein erstatning for Bourne–skallet og er ganske forskjellig fr

det. Desse skalla inneheld ei rekke forbetringar i forhold til Bourne–skallet,—

som ﬂeire operatorar for skallprogrammering, innebygde aritmetriske opera-

torar som erstattar expr–kommandoen, og betre strenghandtering. Dei vikti-

gaste forandringane er likevel redigering av kommandoar, kommandohistorie

og aliaser.

15.1 Korn–skallet

Korn–skallet skal vere ein utvidelse av Bourne–skallet,— det vil seie at alle

skallprogram og kommandoen linjer som g

ar under Bourne–skallet skal ogs

fungere med Korn–skallet,— inkludert skallfunksjonar og andre programme-

ringsmulighetar. Det motsette er ikkje mulig,— skallprogram for Korn–skallet

vil ikkje nødvendigvis fungere under Bourne–skallet.

Det ﬂeste Linux–distrubisjonar vil ikkje automatisk installere korn–skallet,-

men dei ﬂeste har ein mulighet for

a installere korn–skallet via pakkesystemet.

15.1.1 Starte Korn skallet

Som alle program kan ein starte Korn–skallet rett fr

a kommandolinja.

asterix% ksh

Korn–skallet brukar PS1 og PS2 miljøvariablane som ledetekst (engelsk: prompt),

a det kan sj

a ut som ingenting skjer n

ar ein startar Korn skallet p

a denne

aten. Ein av dei mange mulighetane med Korn skallet er

a sette opp ein dis-

tinktiv ledetekst (engelsk: prompt). Eit eksempel kan vere

a sette den opp til

vise antall kommandoar.

$ PS1=” [ ! ] $”

[ ! ] $ ksh

[ 1 ] $ echo $P1

[ ! ] $

[ 2 ] $

Legg merke til at ledeteksten forandrar seg heile tida under ksh, medan Bourne–

skallet gir ikkje ! noko spesiell betydning.

ar ein startar ksh p

a denne m

aten, kjøyrer det som ein normal kommando,

ar ein avsluttar skallet kjem ein tilbake i det forrige skallet.

[ ! ] $ ksh

[ 1 ] $ exit

[ ! ] $

Ein kan ogs

a avslutte ved

a trykke CTRL-d,— istaden for

a bruke exit.

Ein annan m

ate

a starte opp ksh p

a er

a bruke exec , dette erstattar det noveran-

de skallet med det nye skallet.

132 KAPITTEL 15. KORN– OG C–SKALL

[ ! ] $ exec ksh

[ 1 ] $

I dette tilfellet vert det originale skallet borte,— slik at n

ar ein avsluttar ksh vil

ein bli logga ut.

ar ksh startar opp brukar den oppstartﬁler,— desse ﬁlane er /etc/proﬁle og

$HOME/.proﬁle,— dersom dei eksisterer. Dette betyr ogs

a at dersom ein vil

skifte skall tilbake til Bourne–skallet s

a m

a ein passe p

a berre legge inn kom-

mandoar som fungerer for begge skall i $HOME/.proﬁle.

Dersom ein vil ha spesielle oppstartkommandoar for ksh kan ein deﬁnere ein

miljøvariabel ENV,— n

ar ksh startar opp leitar den etter denne miljøvariabelen

der innholdet enten er ei liste med kommandoar eller namnet p

a ei ﬁl som ksh

skal utføre.

$ ENV=$HOME/.kshrc

$ export ENV

Ein kan ogs

a f

a ksh til

a eksekvere eit skallprogram.

$ ksh skall-program

eller

$ ksh < skall-program

Ein kan bruke denne formen sjølv om ein ikkje brukar ksh som skall.

15.1.2 Kommandohistorie med ksh

ar ein brukar ksh som skall kan ein med fordel ta i bruk kommandohistorie og

redigering p

a kommandolinja. Etter kvart som ein skriv inn kommandolinjer

for utførelse, vil ksh lagre kvar kommando i ei historieliste. Kommandoane i

historielista er nummerert i sekvens, og sekvensnummeret kan ein skrive ut

ved hjelp av ! operatoren i ledeteksten fr

a skallet. Som standard tek ksh vare

a dei siste 128 kommandoane, men verdien av ! vil fortsette

a auke etter 128.

ar dette skjer vil ksh ignorere dei eldste kommandoane til fordel for dei nye

kommandolinjene som kjem til,— og ein vil ikkje ha mulighet for

a kalle opp

dei kommandoane som er sletta fr

a lista. Det er mulig

a sette størrelesen p

lista med miljøvariabelen HISTSIZE:

$ HISTSIZE=200

$ export HISTSIZE

Dette gjer at ksh vil holde dei siste 200 kommandoane i historielista. For

a slette

lista og restarte tellinga m

a ein enten slette eller slett innholdet i historieﬁla før

ein startar ksh.

Som standard brukar ksh $HOME/.sh history til inneholde historielista. Der-

som ein ønskjer

a bruke ei anna ﬁl kan ein sette det ved hjelp av miljøvariabelen

HISTFILE:

15.1. KORN–SKALLET 133

$ HISTFILE=$HOME/.ksh.historie

$ export HISTFILE

Desse historierelaterte kommandoane vert ofte plassert i $HOME/.proﬁle for

a starte p

a nytt kvar gong ein loggar inn. Det er med andre ord ogs

a mulig

legge dei i andre oppstartﬁlar og d

a vil ein ha med seg kommadohistorie fr

forrige gong ein var innlogga.

15.1.3 Redigering p˚a kommandolinja

Ein kan g

a inn i historielista og ta ut tidlegare eksekverte kommandolinjer, ved

a bruke redigeringsmulighetane for kommandolinja. Redigering p

a kommando-

linja gjer at ein kan editere p

a kommandolinja etter kvart som ein skriv dei inn

og/eller f

a tilbake og editere kommandoar som ligg i historielista.

Korn–skallet har to metodar for

a redigere kommandolinjer. Dei kan enten

følge konvensjonane til vi eller emacs. Ein kan velje modus ved

a sette miljø-

variabelen VISUAL og eksportere denne. Verdien av variabelen skal vere nam-

net p

a editoren som ein vil bruke.

$ VISUAL=vi

$ export VISUAL

For

a velge emacs m

atte det sjølvsagt ha st

att emacs. Etter at ein har valgt ein

editeringsmodus, kan ein bruke denne kommandoen til

a editere kommando-

linjer. Skallet behandlar denne historie lista som ei skrivbar ﬁl. N

ar det gjeld

editeringskommandoar vil eg berre vise til tidlegare dokumentasjon. Husk at

for

a kome til kommandomodus i vi m

a ein trykke ESC.

15.1.4 Aliaser i ksh

Ein anna viktig eigenskap ved ksh er muligheten for

a deﬁnere aliaser. Alia-

ser tillet ein

a forandre miljøet rundt ksh slik at kommandoar ein skriv inn p

kommandolinja blir forandra av ksh til andre aliaser eller kommandoar før dei

vert eksekverte. Denne substitusjonen med aliaser for kommando namn ver

kalla for alias ekspansjon (engelsk: alias expansion). La oss deﬁnere eit alias:

$ alias rm=”rm -i”

Dersom ein no eksekverer kommandoen “rm” vil skallet ekspandere komman-

doen til “rm -i”.

Det er ﬂeire reglar knytta til aliaser. Eit alias kan inneholde s

a mange ord som

ein vil ha, s

a lenge ein omsluttar dei med hermetegn i alias kommandoen. Alias

erstatninga vil bli utført kun p

a det første ordet p

a kommandolinja,— og p

a det

første ordet av kvart element i ein røyrledning.

$ alias grep=”fgrep -i”

$ grep hallo ﬁla | grep grep

vil ekspandere til kommandolinja:

134 KAPITTEL 15. KORN– OG C–SKALL

fgrep -i hallo ﬁla | fgrep -i grep

I tilleg vil ikkje kommandoar som startar med / (engelsk: slash), for

a spesiﬁsere

fullt stinamn, ikkje bli prøvt

a ekspandere.

Ein kan fjerne aliaser med kommandoen unalias. :

$ unalias rm

Kommandoen alias utan parametre vil liste ut alle deﬁnerte alias.

$ alias

autoload=’typeset -fu’

command=’command ’

false=’let 0’

functions=’typeset -f’

h=history

hash=’alias -t -’

history=h

integer=’typeset -i’

local=typeset

ls=/bin/ls

nohup=’nohup ’

r=’fc -e -’

stop=’kill -STOP’

suspend=’kill -STOP $$’

true=:

type=’whence -v’

Ein kan lage s

a mange aliaser ein berre vil, men sidan aliaser blir handtert in-

ternt av ksh, vil dei ikkje overleve ﬂeire sesjonar. Derfor m

a aliaser vere deﬁnert

i oppstartﬁlane for ksh.

15.1.5 Kommandoen whence

Skallet inkluderer ﬂeire nyttige eigenskapar. Ein kan bruke kommandoen when-

ce med eit kommandonamn som parameter for

a lokalisere den eksakte formen

av ein kommando. For normale kommandoar vil vil whence skrive ut det fulle

stinamnet ved

a søke i miljøvariabelen PATH.

$ whence ksh

/bin/ksh

Dersom kommandoen er innebygd eller er ein skallfunksjon, vil ksh skrive

namnet utan sti.

$ whence echo

echo

I tillegg har whence s

akalla alias ekspansjon (sj

a tidlegare omtale av det same

emnet), slik at ein kan sj

a korleis ein kommando ser ut n

ar den vert eksekvert.

15.1. KORN–SKALLET 135

$ whence ls

’ls -C’

Kommandoen er veldig nyttig for

a ﬁnne kommandoar og aliaser. Kommando-

en kan ta ﬂeire opsjonar for

a kontrollere oppførselen.

15.1.6 Thilde substitusjon

ar ksh ser tegnet ∼ (thilde) p

a staren av eit stinamn, vil den prøve

a tolke neste

streng fram til / som ein brukeridentitet. Dersom den ﬁnn denne brukaren, vil

∼ bli erstatta med stien til heimekatalogen for denne brukaren. Eksempel:

$ pwd

/home/zevs/iﬁ/trondk

$ cd ∼eyvindh

$ pwd

/home/zevs/iﬁ/eyvindh

Som vi ser vart st

aande katalog forandra til heimekatalogen for brukaren ey-

vindh.

$ cat ∼trondk/text/ei.tekst.ﬁl

Detta er ei tekst ﬁl.

Med litt tekst.

Dette er siste linje.

Denne kommandoen listar ut innholdet i ei ﬁl som ligg under katalogen text i

heimekatalogen for brukaren trondk.

15.1.7 Forandre katalog under ksh

Skallet inneheld ogs

a utvida eigenskaper for

a forandre katalog. Ein nyttig ei-

genskap er forma cd – som vil forandre katalog tilbake til forrige katalog.

$ pwd

/home/zevs/iﬁ/trondk

$ cd /tmp

$ pwd

/tmp

$ cd -

/home/zevs/iﬁ/trondk

$ pwd

/home/zevs/iﬁ/trondk

Korn skallet supporterer ogs

a miljøvariabelen CDPATH p

a same m

ate som

Bourne–skallet.

136 KAPITTEL 15. KORN– OG C–SKALL

15.1.8 Kommandoen set

Korn–skallet inneheld mange opsjonar som kan forandre oppførselen til skal-

let for

a tilpasse det til eigne preferansar. Desse opsjonane kan studerast og

forandrast med kommandoen set. Det ﬁnst ei rekke med opsjonar som er do-

kumentert i man–sidene for ksh. No vil eg berre g

a gjennom dei viktigaste og

dei eg anser som dei mest nyttige.

$ set -n

Instruerer ksh til

a lese kommandoar i skallprogram og sjekke dei for feil,—

men ikkje eksekvere kommandoane. Denne opsjonen vert ignorert for interak-

tive skall. For

a kome tilbake til opprinneleg modus:

$ set +n

Generelt kan vi seie at ein opsjon vert sett dersom argumentet startar med – og

tilbakestiller dersom argumentet startar med +.

$ set -a

Dette medfører at alle miljøvariable som etter dette blir deﬁnert,— vil auto-

matisk bli eksportert. (Vanlegvis m

a ein bruke export,— jmfr. omtale av miljø-

variable).

$ set -v

Denne opsjonen kallar ein verbose,— den medfører at ksh vil skrive ut kvar

kommando i eit skallprogram etter kvart som den vert utført. Denne opsjonen

kan vere veldig nyttig for

a avluse skallprogram.

$ set -m

ar denne opsjonen er sett vil ksh informere om at ein bakgrunnsjobb er ferdig.

Dette kan ofte vere nyttig,— særleg dersom ein m

a vente p

a ein bakgrunnsjobb

før

a f

a gjort noko anna.

Den andre typen set–kommandoar er kommandoar som direkte kontrollerer

interaktive sesjonar. Desse kommandoane har gjerne formen :

set -o opsjon

der opsjon er ein av følgande typar:

$ set -o ignoreeof

Dette vil føre til at skallet vil ignorere CTRL-d , og dermed sikre ein mot at

ein ikkje vil bli utlogga dersom ein trykker CTRL-d ved ein misforst

aelse. N

ignoreeof er sett, m

a ein bruke exit for

a logge ut.

$ set -o noclobber

15.1. KORN–SKALLET 137

Denne kommandoen vil passe p

a at ikkje redirigerings operatoren > ikkje vil

slette innholdet i ei eksisterande ﬁl. Dette kan vere veldig nyttig for

a fange

opp misforst

aelsar og ta vare p

a ﬁlar som ellers ville ha vorte overskrevne.

Ein kan bruke:

$ set -o emacs

eller

$ set -o vi

for

a overstyre miljøvariabelen VISUAL og forandre modus for kommando-

linjeredigering.

$ set -o bgnice

Denne vert sett for

a la alle bakgrunnsjobbar kjøyre med lavare prioritet enn

vanleg. Opsjonen bgnice er som standard sett,— slik at opsjonen m

a sl

aast av

dersom bakgrunnsjobbar skal ha normal prioritet.

15.1.9 Forbetringar for skallprogrammering under ksh

I Korn–skallet vorte lagt vekt p

a operatorar som kan forbetre logikken i skall-

program,— og kjøre skallprogram raskare. Desse tillegga kan ikkje kjørast med

Bourne–skallet,— derfor er det lurt

a bruke dei med litt omtanke.

15.1.9.1 Aritmetriske operatorar

Ein av dei mest viktige forbetringane under ksh er aritmetriske operatorar. Un-

der sh m

a ein bruke kommandoen expr for

a evaluere numeriske uttrykk. Den-

ne er b

ade treg og ineffektiv fordi det er ein eigen sjølvstendig kommando som

blir eksekvert som ein eigen prosess. I ksh er dei ﬂeste aritmetriske operatorane

innebygde slik at dei vert utført mykje raskare.

Kommandoen let vert brukt til

a sette og forandre verdiar p

a miljøvariable.

$ let x=42

$ echo $x

Deretter kan ein bruke vanlege aritmetriske operatorar for

a oppdatere eller

forandre verdiar.

$ let x=42

$ let x=$x*3-11

$ echo $x

115

Legg merke til at normal aritmetrisk presedens vert følgd. For

a forandre rekkefølgen

av evalueringa,— m

a ein bruke temporære tilordningar.

138 KAPITTEL 15. KORN– OG C–SKALL

$ let x=42

$ let y=3-11

$ let x=$x*$y

$ echo $x

-336

Ein kan ikkje ha mellomrom eller tabulatorar i let–kommandoar, men ein kan

bruke posisjonsparametre (sj

a kapitlet om skall-programmering) eller andremiljø-

variable. Ein kan i tillegg utelate let–operatoren fordi tegnet = fortel ksh at ein

vil utføre ein aritmetrisk operasjon.

15.1.9.2 Tabellar

Korn–skallet tillet ogs

a bruk av eindimmensjonale tabellar, som er identiﬁsert

med ein indeks etter variabelnamnet. Indeksen er eit tal mellom hakeparentes.

$ x[3]=20

$ x[4]=30

$ x[5]=${x[3]}+${x[4]}

$ echo ${x[5]}

Legg merke til at n

ar ein tilordnar ein indeksert variabel kan ein referere til

den direkte,— medan n

ar ein brukar ein indeksert m

a den st

a mellom krøll-

parentesar,— ellers vil ikkje ksh tolke det korrekt.

Som standard antek ksh at all aritmetikk skal utførast i titallssystemet,— ksh

tillet aritmetikk i andre tallsystem.

15.1.9.3 Forbetra spørring, inn og ut

Korn–skallet har mange innebygde kommandoar som gjer det lettare

a spørje

ein bruker etter inndata og lese linjer med data fr

a ei ﬁl. Kommandoen print

erstattar p

a mange m

atar echo, den kan skrive utdata til skjerm, til historielista

(med opsjonen -s), eller til mange andre m

al. Kommandoen read vert brukt

til

a lese ei linje med inndata. Inndata som vert lese inn vert tilordna miljø-

variablane som er oppgitt som parametre til read.

$ read a1 a2 a3

har vi det kjekt no eller

$ echo $a1

har

$ echo $a3

det kjekt no eller

Dersom inndataene inneheld ﬂeire ord enn det er parametre til read,— vil det

siste argumentet fange alle dei ekstra orda. Dersom det er færre ord i innda-

taene enn argument til read,— vil dei ekstra argumenta vere udeﬁnerte. Der-

som det første argumentet til read inneheld eit spørsm

alsteikn, vil tegna etter

15.2. C–SKALLET 139

spørsm

alsteiknet bli skreve ut som ledetekst, og ordet før spørsm

alsteiknet er

namnet p

a den miljøvariabelen som tek det første ordet i inndataene.

$ read a1?Kvisleis hev du det idag ?”a2 a3

Kvisleis hev du det idag ? ikkje saa verst kossen det

$ echo a1

ikkje

$ echo a2

saa

$ echo a3

verst kossen det

Dette gjer at ein kan spørre etter inndata fr

a brukaren mykje meir effektivt enn

i Bourne–skallet.

15.1.9.4 Operasjonar p˚a miljøvariable

I tillegg har ogs

a ksh forbetra operasjonar p

a miljøvariable,— som f.eks tillet

bruk at standard verdiar dersom den ikkje er deﬁnert under kjøring, utskrift

av feilmeldingar dersom ein miljøvariabel ikkje er deﬁnert, eller bruk av berre

ein delstreng av variabelen sin verdi. Inverse funksjonar av dette er ogs

a mulig.

A nemne alle formene kan bli veldig komplekst. Basis formen er:

${parameter operasjon ord}

der parameter er namnet p

a den vanlege miljøvariabelen, operator er spesial ope-

ratoren, og ord er den ønska standardverdien, delstrengen o.l.

VAR=${OVAR:-verdi}

Dette set VAR til verdien av OVAR dersom OVAR er deﬁnert, men set VAR til

verdi dersom OVAR er udeﬁnert.

VAR=${OVAR#verdi}

VAR=${OVAR%verdi}

Desse samanliknar strengen verdi med starten (#) eller slutten (%) av OVAR, og

dersom den er den same, vil dei slette den delen som er identisk.

GMLFIL=ﬁl.o

NYFIL=${GMLFIL%.o}.c

a denne m

aten kan ein konvertere namnet ﬁl.o til ﬁl.c. Dette kan vere veldig

nyttig,— men ogs

a ganske forvirrande p

a same tid. Full beskrivelse av alle

operatorane er

a ﬁnne i manualsidene for ksh.

15.2 C–skallet

Namnet p

a dette skallet kjem av at programmeringssyntaksen ligg veldig nær

opptil syntaksen for programmerinsspr

aket C. Skallet er ein av dei tre store

skalla som er bruk pr. idag,— faktisk har vel C–skallet ﬂeire aktive brukarar

enn det Bourne– og Korn–skallet har til saman. Grunnen til dette er den lange

historia som del av BSD–UNIX. P

a den andre sida er C–skallet veldig forskjellig

140 KAPITTEL 15. KORN– OG C–SKALL

a mange m

atar enn dei andre skalla,— og mange av dei mulighetane som vi

hittil har g

att igjennom vil ikkje fungere under C–skallet.

15.2.1 Kommandolinja

C–skallet brukar litt andre jokerteikn enn sh og ksh. Derfor m

a ein vere klar over

bruken for ein del av dei p

a kommandolinja. Utropstegn er eit eksempel,— det

er f.eks mulig

a adresse epost p

a denne m

aten :

zevs% mail -s Dette er test”maskin!bruker

bruker: event not found

zevs%

For

a bruke ei slik kommandolinje m

a ein unnta utropstegnet for spesiell betydning,—

f.eks slik :

zevs% mail -s Dette er test”maskin\!bruker

15.2.2 Setting av variable i csh

Ein av dei største forskjellane mellom sh, ksh og csh,— er korleis csh behandlar

miljøvariable. Miljøvariabelen PS1 ﬁnst ikkje under csh ,— istaden vert brukar

csh ein variabelen som heiter prompt for den same funksjonen. Kommandoen

set blir brukt for

a manipulere miljøvariable:

zevs% set prompt=”ka du vil ?”

ka du vil ?

Legg merke til at under csh vert alle miljøvariable skrevne med sm

a boksta-

var. Andre viktige variablar er home og term, som erstattar HOME og TERM

som vi kjenner fr

a sh og ksh. Ein kan forandre den ekvivalente av PATH ved

a sette path–variabelen. Verdien av denne er ei liste av katalogar separert med

mellomrom, og omslutta av parentesar.

ka du vil ?set path=( /bin /usr/bin /usr/ucb /usr/local/bin . )

ka du vil ?

Ein treng ikkje

a eksportere variable under csh,— skallet handterer dette auto-

matisk. Same formen vert brukt av miljøvariablene cdpath,— som er ekviva-

lentmed CDPATH i Bourne– og Korn–skallet.

ka du vil ? set cdpath=( $home . /usr/bin )

ka du vil ?

Legg merke til bruken av home. P

a same m

ate som i Bourne– og Korn–skallet

brukar ein miljøvariable ved hjelp av operatoren $. Andre variable vert ogs

støtta av csh, og dei vert manipulert av set–kommandoen. Dei viktigaste er

noclobber som sikrar at csh ikkje overskriv eksisterande ﬁler ved redirigering.

Vidare ignoreeof som ignorer CTRL-d som utloggingstegn. Prøv denne kom-

mandoen:

ka du vil ? set

for

a liste ut den aktive lista. Ellers vil eg berre henvise til UNIX man–sidene.

15.2. C–SKALLET 141

15.2.3 Kommandohistorie og redigering av kommandoar i csh

C–skallet har støtte for kommandohistorie og redigering av kommandoar fr

historielista. Likevel er det vanskeleg

a redigere p

a ein kommando som ein

held p

a taste inn,— alts

a ein som ikkje er i historielista fr

a før

. Skallvariabelen

history set lengden av historielista.

ka du vil ? set history=40

ka du vil ?

Sidan csh held denne lista internt,— vil det seie at det ikkje eksisterer ei historie-

ﬁl slik som under ksh. Innholdet i historielista skriv ein ut med kommandoen

history. N

ar ein brukar kommandoar fr

a historielista kan ein referere til dei med

med nummer. Dersom ein brukar utropstegn i ledeteksten for csh vil skallet

vise kommandonummeret for kommandoar (jmfr. ksh).

ka du vil ? set prompt=” ! csh:‘hostname‘{‘whoami‘} > “

44 csh:zevs{trondk} >

Straks ein veit kommandonummeret for kommandoar kan ein bruke utrops-

tegn alle stader i ein kommando for

a referere til ein spesiell kommando i

historielista.

44 csh:zevs{trondk} > echo !43

echo set prompt= ! csh:‘hostname‘{‘whoami‘} >

set prompt= ! csh:‘hostname‘{‘whoami‘} >

45 csh:zevs{trondk} >

ar ein brukar ! vil csh skrive ut kommandoen etter at den er substituert, men

før den vert eksekvert. Ein kan ogs

a berre bruke ! + eit nummer for eksekvere

ein kommando p

a nytt.

45 csh:zevs{trondk} > !44

echo set prompt= ! csh:‘hostname‘{‘whoami‘} >

set prompt= ! csh:‘hostname‘{‘whoami‘} >

46 csh:zevs{trondk} >

a nytt ser vi at kommandoen vert substituert, skreven ut p

a nytt og deret-

ter eksekvert. Istaden for

a bruke nummer kan ein bruke strengar for

a ﬁnne

kommandoar i lista. Formen !streng refererer til forrige kommando som starta

med streng. Skallet vil søke bakover i lista og eksekvere første kommando som

startar med streng. Uttrykket !! refererer til forrige kommando.

46 csh:zevs{trondk} > echo “Berre ein test”

Berre ein test

47 csh:zevs{trondk} > !!

echo Berre ein test

Berre ein test

48 csh:zevs{trondk} >

Legg merke til at n

ar ein brukar csh kan ein ikkje bruke ! som eit vanleg tegn

a kommandolinja, utan

a unnta det for spesialbetydning ved

a bruke bakslask.

49 csh:zevs{trondk} > echo \!44

Derfor vart tcsh ( Terminal C-shell ) laga

142 KAPITTEL 15. KORN– OG C–SKALL

!44

50 csh:zevs{trondk} >

C–skallet har eit komplett system for

a redigere p

a kommandoar som ein hen-

tar fram fr

a historielista. Ulempen med denne er at den er vanskeleg

a bru-

ke. Etter at ein har valgt kommando med !–operatoren kan ein erstatte delar

av kommandoen med søk-og-erstatt operatorar,— for

a modiﬁsere komman-

doen før den vert eksekvert. Til dette brukar ein : (kolon), etterfølgd av s/

gamalstreng/nystreng.

50 csh:zevs{trondk} > !46:s/test/hallo

echo Berre ein hallo

Berre ein hallo

51 csh:{trondk} >

Berre enkle strengar er lovleg,— komplekse regulære uttrykk vil ikkje funge-

re. Ein kan ogs

a referere til individuelle delar ved

a plassere eit tal etter : for

indikere posisjonen for det ordet ein vil ha med.

51 csh:zevs{trondk} > echo !!:3

echo hallo

hallo

52 csh:zevs{trondk} >

Ein kan gjerne kombinerere desse to metodane s

a mykje ein vil.

52 csh:zevs{trondk} > echo !46:3:s/all/XXX/

echo hXXXo

hXXXo

53 csh:zevs{trondk} >

I tillegg refererer tegnet $ til siste element p

a kommandolinja, og # refererer til

heile kommandolinja. Det ﬁnst ﬂeire liknande operatorar som ein kan bruke

som ein vil, alle stader p

a kommandolinja,— for

a rekonstruere kommandoar

og utføre dei p

a nytt.

15.2.4 Hashing

Dessverre kan eg ikkje ﬁnne eit godt norsk ord for

a oversette hashing,— slik

at vi f

ar bruke det engelske uttrykket. N

ar C–skallet startar opp g

ar det gjen-

nom alle katalogane som har innslag i miljøvariabelen path og ﬁnn alle mulige

kommandonamn og lagar ein intern tabell med deira fulle stinamn. N

ar ein

kommando skal utførast, brukar csh den interne tabellen istaden for

a søke i

stien. Denne teknikken vert kalla hashing. Dette sikrar ein betre ytelse,— men

dersom ein forandrar stien eller legg til ein kommando vil ikkje csh f

a med

seg denne forandringa utan vidare. Derfor m

a ein tvinge csh til

a bygge ein ny

hash–tabell ved

a eksekvere kommandoen rehash.

15.2.5 Aliaser

C–skallet tilbyr ein alias funksjon for

a forandre kommandoar før dei vert ek-

sekvert. Ein kan lage alias med kommandoen alias, etterfølgd av namnet p

aliasen,— og til slutt kommandoen som skal eksekverast.

15.2. C–SKALLET 143

53 csh:zevs{trondk} > alias dill ’echo tull’

54 csh:zevs{trondk} > dill

tull

55 csh:zevs{trondk} > dill tuller

tull tuller

56 csh:zevs{trondk} > /dill

/dill: Command not found.

57 csh:zevs{trondk} >

Alias substitusjon vert berre utført p

a det første ordet i kommandolinja i kvart

element i ein røyrledning, og berre n

ar kommandonamnet vert oppgitt som eit

relativt kommandonamn som ikkje startar med /. Ein kan eliminere eit alias

med kommandoen unalias.

57 csh:zevs{trondk} > unalias dill

58 csh:zevs{trondk} > dill

dill: Command not found.

59 csh:zevs{trondk} >

Aliaser er nyttige for

a sette opp kommandolinjemiljøet. Vanlegvis vil ein legge

inn eigne aliasar i .cshrc–ﬁla p

a heimekatalogen.

15.2.6 Redirigering av I/O med csh

Redirigering av standard feilmelding i csh har ein litt anneleis syntaks enn det

som er vanleg i andre skall. Ein kan bruke > for

a redirigere standard ut, men

istaden for

a bruke 2> som er vanleg under Bourne– og Korn–skallet, m

a ein

bruke >& for

a sende b

ade standard ut og standard feilmelding til same ﬁla

under csh.

59 csh:zevs{trondk} > cat ﬁla >& utﬁla

60 csh:zevs{trondk} >

Dersom opsjonen noclobber er satt, m

a ein bruke >! eller >&! for

a tvinge csh

til

a overskrive ﬁla. P

a same m

ate kan ein bruke >>! og >>&! til

a forlenge ei

eksisterande ﬁl, utan

a øydelegge innholdet p

a ﬁla før utdataene vert skrevne.

Sjølv om det ikkje er lett

a dirigere standard ut og standard feilmelding til

forskjellige ﬁlar, kan ein gjere dette ved hjelp av subskall.

60 csh:zevs{trondk} > (cat ﬁla > utﬁla) >& feilﬁla

61 csh:zevs{trondk} >

15.2.7 Skallprogrammering for csh

C–skallet støttar skall–programmering, men programmeringsspr

aket er veldig

forskjellig fr

a det ein ﬁnn i andre skall. Likevel vil ein ﬁnne dei same funksjo-

nane. Istaden for operasjonen:

for var in liste

done

har csh operatoren foreach, som vert terminert med end:

144 KAPITTEL 15. KORN– OG C–SKALL

61 csh:zevs{trondk} > foreach var ( hallo hadi )

? echo $var

? end

hallo

hadi

62 csh:zevs{trondk} >

Det er ﬂeire ting som er verdt

a merke seg i dette eksemplet; for det første,

lista er omgitt av parentesar (ein kan sjølvsagt bruke utdata fr

a kommandoar

istaden for ei konkret liste); for det andre, csh sin ekvivalente til PS2 er ? (eit

spørsm

alstegn); og for det tredje, der er ingen do . . . done kommando. Ein kan

utføre ein test og eksekvere kommandoar dersom testen er sann, med if . . . then

. . . endif . Ordet then m

a st

a p

a same linje som if , og testen m

a vere omgitt av

parentesar.

62 csh:zevs{trondk} > cat eksisterer-ﬁl.csh

if ( -e $1 ) then

echo ﬁla $1 eksisterer

else

echo ﬁla $1 eksisterer ikkje

endif

63 csh:zevs{trondk} > csh -f eksisterer-ﬁl.csh /etc/passwd

ﬁla /etc/passwd eksisterer

64 csh:zevs{trondk} >

Det eksisterer ﬂeire test operatorar i tilleg til -e, som returnerer sant dersom

ei ﬁl eksisterer. Ei komplett liste kan ein ﬁnne man–sidene for csh. Nokre av

dei mest vanlege operatorane er -r, som returnerer sant dersom ein har lese-

aksess til ei ﬁl; -f , som returnerer sant dersom ei ﬁl er ei ordinær ﬁl; og -d, som

returnerer sant dersom ei ﬁl er ein katalog. Ein kan ogs

a samanlikne numeriske

verdiar, og bruke vanlege aritmetriske operatorar:

64 csh:zevs{trondk} > cat nummer-test.csh

set x=1

if ( $x - 1 ) then

echo SANT eller ulik null

else

echo USANT eller lik null

endif

65 csh:zevs{trondk} > csh -f nummer-test.csh

USANT eller lik null

66 csh:zevs{trondk} >

Som vi ser s

a støttar csh numeriske operasjonar utan ein expr–kommando. P

den andre sida støttar ikkje csh operatoren ‘ (engelsk: grave)

Istaden har brukar

csh krøllparentesar,— { og }, for

a teste p

a returverdien fr

a ein kommando.

if { kommando parametre . . . } then

Som vi ser s

a erstattar krøllparantesane dei vanlege parantesane i eit slikt ut-

trykk. C–skallet understøttar ogs

a enkle aritmetriske operasjoner i skall-program.

Dette er den operatoren som tek ein kommando med parametre og returnerer verdien fr

kommandoen enten til ein test eller ei tilordning. Eks: variabel=‘kommando parametre ...‘

15.2. C–SKALLET 145

I tilleg til set som vi kjenner fr

a ksh brukar csh ogs

a operatoren @ (krøllalfa)

for

a utføre ein operasjon p

a ein variabel. Denne operatoren fungerer ikkje p

kommandolinja.

66 csh:zevs{trondk} > cat operator.csh

set x=5

echo $x

@ x++

echo $x

@ x+=32

echo $x

@ = $x + 32

echo $x

67 csh:zevs{trondk} > csh -f operator.csh

68 csh:zevs{trondk} >

Pass alltid p

a ha mellomrom mellom elementa i tilordningsuttrykk,— p

same m

ate som med expr. Husk ogs

a p

a at @–operatoren ikkje verkar for in-

teraktive skall.

C–skallet sitt ﬂeirvalgsuttrykk er switch . . . endsw. Merk kvart valg med case, og

terminer kvart valg med breaksw.

68 csh:zevs{trondk} > cat skall-program.csh

switch ( $1 )

case 1 :

echo ”Hallo”

breaksw

case 2 :

echo ”Hadi”

breaksw

default :

echo God dag”

breaksw

endsw

69 csh:zevs{trondk} > csh -f skall-program.csh 25

God Dag

70 csh:zevs{trondk} > csh -f skall-program.csh 1

Hallo

71 csh:zevs{trondk} >

Parantesane etter switch er p

akrevde, og uttrykket kan ogs

a vere uttrykk som

evaluerer til ein streng. Dersom uttrykket er ein streng, vil kvart valg bli sa-

manlikna med strengen, og tilhøyrande vil bli utførde heilt til kommandoen

breaksw, som vil bryte ut av switch. Dersom ingen av dei aktuelle valg slær til,

vil default bli utført.

Løkker kan ein lage med while . . . end. Her m

a ein ogs

a legge testen mellom

parentesar.

146 KAPITTEL 15. KORN– OG C–SKALL

71 csh:zevs{trondk} > cat while-test.csh

set x=1

while ( $x < 5 )

echo $x

@ x++

end

72 csh:zevs{trondk} > csh -f while-test.csh

73 csh:zevs{trondk} >

End

a ﬁnst ﬂeire operatorar og m

atar

a programmere p

a under csh,— men eg

vil ikkje gjennomg

a meir i denne omgang.

15.2.8 Finne ein kommando med csh

C–skallet har ingen innebygd kommando p

a linje med ksh sin whence–operator.

Istaden har dei ﬂeste BSD–system brukt kommandoen which. Denne komman-

doen fungerer i prinsippet p

a same m

ate som whence. I System V Release 4

blir denne kommandoen levert som del av ein BSD kompabillitetspakke,— det

betyr at den ikkje vil vere installert p

a alle system.

15.3 Velge skall for skallprogram

ar ein vil ha eksekvert eit skallprogram, vil det som standard bli starta opp

eit subskall av same type som det som ein kjøyrer for øyeblikket. Dette vil

sjølvsagt for

arsake problemer dersom skallprogrammet er laga for csh,— men

ksh vil prøve

a kjøyre det. Derfor har det vorte laga ein mulighet for spesiﬁsere

skall inne i skallprogrammet. Dermed vil UNIX alltid velge rett skall for alle

skallprogram. M

aten ein gjer dette p

a er følgande:

#! /full/sti

Dette skal st

a som første linje i skallprogrammet. Det kan f.eks st

#! /bin/csh

for eit skallprogram som er laga for csh, eller

#! /bin/sh

for Bourne–skallet, sh,— og

#! /usr/bin/ksh

for Korn–skallet, ksh. Systemet vil leite etter denne linja før det startar eit sub-

skall. Sidan linja startar med # (skigardteiknet) som blir oppfatta som kom-

mentarar av alle tre skall, vil ikkje denne linja inﬂuere p

a utførelsen av skall-

programmet etter at systemet har starta opp rett skall.

15.4. VALG AV INNLOGGINGSSKALL 147

15.4 Valg av innloggingsskall

ade Korn– og C–skall er laga av UNIX–ekspertar,— for UNIX–ekspertar. Der-

med er dei mykje kraftigare og mangfoldige enn Bourne–skallet, men saman

med dei ekstra mulighetane kjem større kompleksitet og ﬂeire vanskelege ting.

Som standard vert Bourne–skallet starta av systemet dersom ein ikkje har spe-

siﬁsert anna n

ar ein loggar inn p

a systemet. Bourne skallet les oppstartﬁlane /

etc/proﬁle og $HOME/.proﬁle, og skriv ut PS1 som ledetekst for

a fortelje at det er

klart til

a ta imot kommandoar. Dette skallet vert kalla innloggingsskallet fordi

det vert starta av systemet n

ar ein loggar inn. Dersom ein brukar exec skall i

oppstartﬁlane eller startar eit anna skall fr

a kommandolinja, startar ein eit sub-

skall som ikkje er eit innloggingsskall. Dersom ein foretrekk andre skall enn det

som er spesiﬁsert som innloggingsskall er dette veldig enkelt

a forandre for

den som er systemansvarleg. Dersom ein vil bruke ksh som innloggingsskall

kan ein fortsette

a bruke $HOME/.proﬁle som oppstartﬁl,— men i tillegg kan

ein deﬁnere eit ﬁlnamn i ein miljøvariabel ENV, denne ﬁla vert ogs

a brukt som

oppstartﬁl for ksh i tillegg til $HOME/.proﬁle. C–skallet brukar ikkje $HOME/

.proﬁle, istaden brukar csh to ﬁler, $HOME/.cshrc og $HOME/.login. Begge vert

tolka som eit som skallprogram. N

ar ein loggar inn vil csh først utføre $HOME/

.cshrc, dertter $HOME/.login. Dersom csh ikkje er eit innloggingsskall vil det

hoppe over $HOME/.login. Dersom ein brukar csh som innloggingsskall kan

ein ogs

a lage ei ﬁl .logout p

a heimekatalogen. Denne ﬁla vert lesen og utført av

csh n

ar ein loggar ut. Bourne– og Korn–skallet har ikkje denne muligheten.

15.5 Jobbkontroll

ade csh og ksh har jobbkontroll . Jobbkontroll er muligheten for

a ﬂytte ekse-

kverande prosessar i bakgrunnen, forgrunnen, stoppe eller restarte dei. Jobb-

kontroll har p

a mange m

atar vorte erstatta og duplisert ved hjelp av skallniv

virtuelle terminalar og vindussystem som X–Windows,— men mange anser

jobbkontroll som den beste m

aten

a kontrollere prosessar. Bourne–skallet un-

derstøttar jobbkontroll dersom det vert starta med namnet jsh (for Job SHell)

istaden for sh. N

ar ein startar ein prosess eller ein jobb i forgrunnen vil termi-

nalen vere “blokkert” heilt til prosessen er ferdig. D

a er det ofte greitt

a legge

denne prosessen i bakgrunnen for

a f

a tilbake kontrollen av terminalen. P

same m

ate er det ønskeleg

a f

a ein bakgrunnsprosess til

a bli ein forgrunns-

prosess,— enten for

a kontrollere den eller gje inn data til prosessen. N

ar ein

har kjøyrer ein prosess i forgrunnen, kan ein trykke CTRL-z for

a suspendere

eller stoppe prosessen.

73 csh:zevs{trondk} > sleep 40

CTRL-Z

[1] + Stopped sleep 40

74 csh:zevs{trondk} >

Prosessen har stoppa, og ein beskjed vert skreven ut som inneheld jobbnum-

meret, status Stopped og kommandolinja sleep 40. Legg merke til at sjølv om

denne prosessen er stoppa s

a er ikkje klokka stoppa, dvs. at dersom ein star-

148 KAPITTEL 15. KORN– OG C–SKALL

tar opp denne prosessen om 40 sekund vil denne prosessen fullføre umid-

delbart. N

ar ein st

ar i denne situasjonen kan ein starte nye prosessar/jobbar,

drepe stoppa jobbar/prosessar,restarte stoppa prosessar/jobbar i forgrunnen

eller i bakgrunnen. For

a kikke p

a ei liste over alle prosessar/jobbar, inklu-

dert bakgrunnsprosessar og stoppa prosessar/jobbar, brukar ein kommando-

en jobs. Den listar prosessar/ jobbar p

a same m

ate som ovanfor.

74 csh:zevs{trondk} > jobs

[1] + Stopped sleep 40

75 csh:zevs{trondk} >

No kan ein bruke jobbnummeret til

a kontrollere desse jobbane. Bruk bg (for

BackGround) for

a restarte jobbar som bakgrunnsjobbar, og fg (for ForGround)

for

a restarte jobbar som forgrunnsjobbar. Desse kommandoane tek ein jobb-

nummer innleia med eit % (prosent teikn) som parameter.

75 csh:zevs{trondk} > fg %1

sleep 40

Som vi ser vert kommandolinja skreve ut p

a nytt og jobben “overtek” kontrol-

len over terminalen. Kommandoen bg verkar akkurat p

a same m

aten, forskjel-

len er at jobben vert lagt i bakgrunnen, p

a same m

aten som om ein hadde brukt

& p

a slutten avkommandolinja. Ein kan bruke %streng istadenfor %tall, der

streng er alle kommandolinjer som startar med streng, eller formen %?streng

som vil ﬁnne alle kommandolinjer som inneheld streng. Ein kan stoppe bak-

grunnsjobbar med kommandoen stop , og restarte dei igjen med fg og bg.

76 csh:zevs{trondk} > (sleep 40; echo halloen ) &

[1] 12056

77 csh:zevs{trondk} > jobs

[1] + Running (sleep 40; echo halloen) &

78 csh:zevs{trondk} > stop %?sleep

[1] + Stopped (signal) (sleep 40; echo halloen)&

79 csh:zevs{trondk} > jobs

[1] + Stopped (signal) (sleep 40; echo halloen)&

80 csh:zevs{trondk} > fg %1

(sleep 40; echo halloen)

halloen

81 csh:zevs{trondk} > fg %1

ksh: fg: no such job

82 csh:zevs{trondk} >

Dersom ein prøvar

a logge ut medan ein har stoppa jobbar vil skallet klage.

82 csh:zevs{trondk} > jobs

[1] + Stopped (signal) (sleep 40; echo halloen)&

83 csh:zevs{trondk} > exit

You have stopped jobs

84 csh:zevs{trondk} >

Dersom dette skjer, bør ein studere jobblista og frigjere prosessar enten ved

fullføre dei eller drepe dei. Dersom ein prøvar p

a nytt

a logge ut vil csh og ksh

15.5. JOBBKONTROLL 149

drepe dei stoppa jobbane og logge ut. Ein kan drepe jobbar med kommandoen

kill:

kill -signal %tall

der signal er det signalet ein vil sende, og %tall refererer til jobbnummeret.

Kapittel 16

Media

Behandling av diskar er viktig i alle operativsystem. Som systemadministrator

vil arbeide med media som diskar, diskettar, magnetband, CD–ROM og DVD

lesarar allereie n

ar ein installerer operativsystemet p

a disken. Media kan ogs

brukast til

a handtere plassen p

a disken, og i sikkerthetskopiering for

a beskyt-

te data. UNIX har to basismetodar

a handtere media, og ein kan bruke mange

slags typar størrelsar av diskar p

a UNIX–system. Dei ﬂeste UNIX–variantar

har ﬂeire typar ﬁlsystem som kan oppføre seg ganske forskjellig. Alle kan opp-

tre p

a same maskin, dei kan til og med dele same disk, enkelte er virtuelle ﬁl-

system som ikkje representerer fysisk plass p

a ein disk. N

ar utfører ein ak-

sjon p

a ein disk, m

a ein vanlegvis spesiﬁsere ﬁlsystemtype p

a kommandolinja.

Magnetband har gjerne andre reglar enn diskar.

16.1 Diskblokker og i–noder

UNIX handterer diskplass i størrelse som vert kalla blokker. I moderne ﬁlsys-

tem er gjerne blokkstørrelsen dynamisk slik at ﬁlsystemet kan tilpassast den

forventa bruken. Størrelsen kan variere mellom 512 byte opp til 64 kilobyte.

Ein liten blokkstørrelse vil utnytte disken betre,— men eit system som i hoved-

sak har store ﬁler vil stor blokkstørrelse gje ein betre ytelse. Dette betyr at ein

ikkje kan lage ei ﬁl eller katalog som ikkje tek mindre plass enn ei blokk. Ei ﬁl

som inneheld 510 byte tek like mykje plass p

a disken som ei ﬁl som inneheld

1 byte. Dei ﬂeste diskrelaterte kommandoane vil rapportere diskforbruk ved

telle blokker. Berre nokre f

a, som ls, rapporterer ﬁlstørrelse direkte i antal byte.

Katalogar brukar ogs

a diskplass,— sjølv om katalogen innheld ingen ﬁlar vil

den likevel legge beslag p

a ei blokk.

I tillegg til blokker, har ﬁlsystemet ei liste over alle ﬁler i systemet, med ein

peiker til første blokka i ﬁla. Namnet og blokkene er lagra i ein entitet som vi

kallar i–node (identiﬁation node). Katalogﬁlar har innslag som inneheld i–noden

for kvar ﬁl i katalogen. N

ar ei ﬁl blir oppdatert vil systemet ogs

a oppdatere i–

noden. Antal i–noder blir fastsett n

ar ﬁlsystemet vert oppretta. Vanlegvis vil

ein ikkje ha nokon grunn til

a operere p

a i–nodar,— men det hender faktisk at

enkelte ﬁlsystem klarer

a bruke opp alle i–noder.

150

16.2. FILSYSTEM 151

16.2 Filsystem

Lista av diskblokker, i–nodar og anna informasjon assosiert med diskforbruk

vert vedlikehelde separat for alle ﬁlsystem. Kvar disk som vert sett p

a maskina

a ha sitt eige ﬁlsystem, men det er ogs

a mulig

a lage ﬂeire ﬁlsystem p

a same

disk. P

a moderne UNIX–variantar kan ogs

a ﬁlsystem g

a over ﬂeire diskar,—

og diskar (eller diskpartisjonar) kan leggast til eit ﬁlsystemet dynamisk. Tid-

legare var praksisen

a lage minst 3 separate ﬁlsystem med ein partisjon (eller

disk) for kvart ﬁlsystem, eit for / (root), eit for /user og swap. Ein brukte

a skil-

le / og /usr fordi dei to ikkje skulle øydelegge for kvarandre dersom den eine

gjekk full. No har diskar vorte s

a billege og store at ein i dei ﬂeste tilfeller kan

opprette 2 partisjonar,— ein partisjon for swap og installere operativsystem p

resten. Dei ﬂeste UNIX–variantar har ﬂeire typar ﬁlsystem,— dvs. korleis den

administrative informasjonen for

a ﬁnne ﬁlane blir lagt ut p

a disken og korleis

ﬁlane blir plassert p

a disken. Mange har transaksjonsstøtte og journalføring

som skal gje økt sikring mot tap av data

. Dei forskjellige ﬁlsystem har sterke

og svake (eller svakare) sider. Nokre er betre p

a store og f

a ﬁler,— medan andre

er betre p

a mange og sm

a ﬁler. Eit journalførandre ﬁlsystem vil naturleg nok

vere tregare enn eit ﬁlsystem utan journal, sjølv om dette er marginalt for ei

personleg datamaskin som skal st

a p

a pulten. Derimot for ein travel server vil

millisekund fort addere opp til mange sekunder.

16.3 Ledig disk plass,— kommandoen df

For

a ﬁnne ledig plass p

a alle ﬁlsystem kan ein bruke kommandoen df (disk

free). No skal vi sj

a p

a denne kommandoen p

a SunOS. I første kolonne ser ein

zevs# df

Filesystem kbytes used avail capacity Mounted on

/dev/sd0a 15487 8364 5574 60% /

/dev/sd0g 342495 159862 148383 52% /usr

/dev/sd1f 859650 766537 7148 99% /usr/local

/dev/sd1a 30835 13947 13804 50% /var

/dev/sd2f 321004 184244 104659 64% /var/tmp

/dev/sd2a 15311 115 13664 1% /tmp

/dev/sd2h 918521 620188 206480 75% /home

arion:/dbin 39936 5599 34337 14% /dbin

poseidon:/home/poseidon 363277 112018 214931 34% /home/poseidon

poseidon:/var/spool/news 186199 436 167143 0% /var/spool/news

zevs#

Tabell 16.1: df for SunOS

enhetsﬁla som vert brukt for det aktuelle ﬁlsystemet, deretter kor stort ﬁlsyste-

met er i antal Kbytes, kor mykje som er brukt, tilgjengeleg, kor mange prosent

av ﬁlsystemet som er utnytta og til slutt ﬁlsystemet. La oss ta ein kikk p

a den

same kommandoen p

a System V Release 3. Som ein ser kjem ﬁlsystemet i første

Legg merke til økt sikring, det er ikkje 100% garanti mot tap av data ved journalføring og

transaksjonar. Gode rutiner rundt sikkerhetskopiar er fortsatt beste sikring mot tap av data.

152 KAPITTEL 16. MEDIA

arion# df

/ (/dev/dsk/0s1 ): 13466 blocks 5841 i-nodes

/tmp (/dev/dsk/0sa ): 56592 blocks 7334 i-nodes

/usr (/dev/dsk/0s3 ): 11068 blocks 12961 i-nodes

/dbin (/dev/dsk/0s4 ): 68674 blocks 9672 i-nodes

/usr/spool/news (/dev/dsk/0s5 ): 392382 blocks 49653 i-nodes

/home (/dev/dsk/0s6 ): 205862 blocks 55450 i-nodes

/home/zevs (zevs:/home/zevs ): 412868 blocks 0 i-nodes

arion#

Tabell 16.2: df for System V Release 3

kolonne, deretter enhetsﬁla, antal ledige blokker og til slutt antal i–nodar. P

denne maskina er blokkstørrelse 512 byte, antal i–nodar fortel kor mange ﬁlar

ein kan opprette. Dersom ein opprettar 5841 ﬁlar p

a ﬁlsystemet / (root), vil-

le vi ha brukt opp alle i–nodane og ein ville ha f

att feilmelding fr

a systemet

dersom vi hadde prøvt

a opprette ﬂeire ﬁlar. System V har i tillegg ein kom-

mando dfspace som reknar alle opplysningane fr

a df om i antal Mbyte,— slik

at lesbarheten og forst

aelsen kan bli lettare. P

a System V Release 3 er dfspace

arion# dfspace

/ : Disk space: 6.57 MB of 29.00 MB available (22.67%).

/tmp : Disk space: 27.63 MB of 29.00 MB available (95.28%).

/usr : Disk space: 5.39 MB of 68.00 MB available ( 7.94%).

/dbin : Disk space: 33.53 MB of 38.99 MB available (85.98%).

/usr/spool/news : Disk space: 191.55 MB of 195.00 MB available (98.23%).

/home : Disk space: 100.51 MB of 231.00 MB available (43.51%).

/home/zevs :(Remote) Disk space: 192.56 MB of 896.99 MB available (21.47%).

Total (Local) Disk Space: 365.20 MB of 591.00 MB available (61.80%).

arion#

Tabell 16.3: dfspace for System V Release 3

eit skallprogram som f

a inndataene sine fr

a df og reknar antal blokker om til

Mbyte.

16.4 Brukt diskplass,— kommandoen du

Kommandoen df rapporterer tilgjengeleg diskplass p

a alle ﬁlsystem. Ein har

ogs

a bruk for

a vete kor mykje plass ein brukar. Til det brukar ein kommandoen

du (for disk usage).

zevs# cd text

zevs# du

183 ./unixkurs/ps

1622 ./unixkurs/bak

283 ./unixkurs/dos

3867 ./unixkurs

16.5. KOMPRIMERING AV FILAR 153

281 ./regler

107 ./misc

4257 .

zevs#

a BSD–UNIX eller SunOS, som i dette tilfellet, rapporterer programmet størrelse

i antal blokker som igjen er p

a 1Kbyte. P

a System V er vanlegvis blokkstørrelsen

a 512 byte.

arion# cd src

arion# du

110 ./script

506 ./c-src

618 .

arion#

Som standard tek ikkje du ﬁlnamn som parameter,— berre katalogar. Program-

met rapporterar for alle underkatalogar i katalogen. Dersom ein brukar opsjo-

nen -a vil du generere ei linje for kvar ﬁl og katalog,— istaden for berre katalo-

gar.

zevs# du -a

5 ./arbkon.doc

3 ./cc-tull.tex

1 ./patch-zevs.tex

1 ./laanekassa.tex

1 ./rrestore.tex

1 ./forside.tex

3 ./juleb92.tex

3 ./it12.txt

1 ./nydisk.tex

17 ./julebord.cdr

2 ./sun-vol-p.tex

3 ./sun-utgifter.tex

42 .

arion#

Vidare har du opsjonen -s (for summary), som gjer at du berre skriv ut den samla

som summen av blokker for katalogar og subkatalogar.

zevs# du -s text

4193 text

zevs#

Som vi ser vil ein f

a ein mykje betre og kortare liste

a forholde seg til dersom

ein vil berre ha eit raskt overblikk over diskforbruket.

16.5 Komprimering av ﬁlar

Ein kan redusere størrelsen p

a ﬁlar som ein brukar lite ved

a komprimere dei.

Dermed vil ein spare ein del diskplass. P

a UNIX ﬁnst det ein del standard-

program som kan redusere størrelsen p

a ﬁler mellom 30 og 50 prosent. Den

154 KAPITTEL 16. MEDIA

einaste haken med desse programma er at ﬁlane m

a pakkast opp igjen før

dei kan brukast. Dei ﬂeste system tilbyr to program compress og pack som kan

komprimere ﬁlar, og uncompress og unpack som kan pakke dei ut igjen. Desse

programma er forskjellige, dvs. dei brukar forskjellige algoritmer for

a pakke

saman ﬁlane slik at ein kan ikkje bruke unpack for

a pakke opp ei ﬁl som er

pakka med compress.

zevs# ls -l locus.txt

-rw-r–r– 1 trondk 20916 Jan 22 11:34 locus.txt

zevs# compress locus.txt

zevs# ls -l locus.txt.Z

-rw-r–r– 1 trondk 8969 Jan 22 11:34 locus.txt.Z

zevs#

Programmet compress tek ei liste av ﬁlnamn som parameter og produserer ein

komprimert versjon av kvar ﬁl. Programmet forandrar ogs

a ﬁlnamnet ved

legge .Z til ﬁlnamnet. Derfor, dersom ein har ei granse p

a 14 tegn i ﬁlnamn,

kan ein berre pakke ﬁlar med 12 tegn i ﬁlnamnet. Programmet pack er ein del

eldre, men blir fortsatt brukt ein del. Kommandoen pack tek ei liste av ﬁlnamn

som parameter og produserer ein komprimert versjon av kvar ﬁl.

zevs# pack locus.txt

pack: locus.txt: 34.3% Compression

zevs#

Programmet forandrar namnet p

a ﬁla ved

a legge .z til p

a slutten av ﬁlnamnet.

Ogs

a dette programmet kan ikkje pakke ﬁlar med meir enn 12 tegn i ﬁlnamnet

dersom ein opererer med ei grense p

a 14 tegn i ﬁlnamn. Programmet unpack

fungerer p

a same m

ate som uncompress,— dvs. pakke opp ﬁlane og lagre dei i

sin opprinnelege form.

Dei ﬂeste vil foretrekke compress fordi dette programmet klarar som regel

lage mindre ﬁlar enn pack. Desse kommandoane er som regel standard p

a alle

system,— i tillegg ﬁnst det eit gratis pakkeprogram som heiter gzip,— ﬁlane fr

dette programmet endar som regel p

a .gz. Oppakking skjer med kommandoen

gunzip. Dette siste programet er

a foretrekke framfor compress og pack fordi det

pakkar betre og har ﬂeire mulighetar. Med gzip kan ein faktisk legge ﬂeire ﬁlar

inn i den same komprimerte ﬁla med:

$ gzip -c ﬁl1 > pakka-ﬁl.gz

$ gzip -c ﬁl2 >> pakka-ﬁl.gz

eller

$ gzip -c ﬁl1 ﬁl2 > pakka-ﬁl.gz

ar ein pakkar ut vil ein f

a tilbake alle dei opprinnelege ﬁlane og det er ikkje

mulig

a velge ut inviduelle ﬁlar. Dersom ein vil ha eit arkiv der ein kan velge

ut inviduelle ﬁlar bør ein bruke gzip i kombinasjon med tar (sj

a side 159).

16.6. KOMMANDOEN DD 155

16.6 Kommandoen dd

Dette programmet vert brukt til

a lage ein eksakt kopi av media. Pass p˚a at

det nye mediet er formatert (dersom det treng det), og har same størrelse og er

av same type. Ein treng ikkje

a lage nytt ﬁlsystem p

a det nye mediet,— kopi-

prosedyra vil gjere det som del av den eksakte kopieringa (dvs. dd vil kopiere

alt r

att, bit for bit).

Kommandoen dd kopierer standard inn til standard ut,— ein kan f.eks kopiere

ei ﬁl med kommandoen:

zevs# dd < in.ﬁl > ut.ﬁl

zevs#

Dersom ei av ﬁlane er ei enhetsﬁl kan ein gje det fulle stinamnet.

zevs# dd </dev/rfd0 >/tmp/ut.ﬁl

2400+0 records in

2400+0 records out

zevs#

Programmet rapporterer kor mange blokker den les og skriv. Nummeret etter

+ er antal delvise blokker som vart kopiert.

For

a kopierer ein diskett kan ein bruke dd til

a kopiere den til ei temporær ﬁl.

Deretter erstatte originalen med ein ny diskett av same type og bruke dd igjen

for

a kopiere den ut igjen.

zevs# dd < /dev/rfd0 >/tmp/temp.ﬁl

2400+0 blocks in

2400+0 blocks out

zevs# dd </tmp/temp.ﬁl >/dev/rfd0

2400+0 blocks in

2400+0 blocks out

zevs#

Denne prosedyra brukar den s

akalla “r

a” enhetsﬁla,— dette sikrar ein eksakt

kopi av heile disketten.

16.6.1 dd,— kommandolinja

Dessverre s

a har dd ein litt anna m

ate

a handtere opsjonar enn andre program.

Opsjonar blir gitt med nøkkelord=verdi,— der nøkkelord er opsjonen som skal

settast,— og verdi er verdien som skal brukast for denne opsjonen.

For eksempel kan ein gje inn ﬁlnamnet for innﬁl etter if= (for Input File),— og

utﬁl med of= (for Output File). Dersom desse opsjonane er sett vil dei erstatte

standard inn og standard ut.

zevs# dd if=/dev/rfd0 of=/tmp/temp.ﬁl

2400+0 blocks in

2400+0 blocks out

zevs#

156 KAPITTEL 16. MEDIA

Som standard vil dd lese blokker p

a 512 byte, skrive blokka, lese ei ny osv . . . .

Denne m

aten kan vere ganske treg,— derfor g

ar det an

a auke blokkstørrelsen.

Ein bør forandre blokkstørrelsen med eit multiplum av 512 for

a f

a den beste

ytelsen. Blokkstørrelse kan spesiﬁserast med opsjonen bs= (for BlockSize).

zevs# dd if=/dev/rfd0 of=/tmp/temp.ﬁl bs=5120

240+0 blocks in

240+0 blocks out

zevs#

Blokkstørrelsen er forandra for b

ade lese og skrive operasjonar,— dermed vil

ogs

a antal blokker som er kopiert bli forandra.

Ein kan ogs

a forandre blokkstørrelsen separat for lese– og skriveoperasjonar,—

med henholdsvis ibs= og obs=.

I tillegg har dd verktøy for

a konvertere data format under kopiering. Opsjonen

conv= spesiﬁserer kva slags algoritme som skal brukast. Lovlege verdiar er;

ascii for konvertering fr

a EBCDIC til ASCII; ebcdic for konvertering fr

a ASCII til

EBCDIC; lcase for

a kopiere alle tegn til sm

a bokstavar; ucase for

a kopiere alle

tegn til store bokstavar. I tillegg ﬁnst det ein swab opsjon for

a bytte om kvar

par av bytes i ﬁlane. Denne opsjonen er veldig nyttig n

ar ein skal kopierer ﬁlar

a maskiner som brukar ein anna byterekkefølge. Alle desse opsjonane kan

kombinerast,— forusett at ein skiller dei med komma (,) p

a kommandolinja.

zevs# dd bs=5120 conv=ascii,swab <inn.ﬁl >ut.ﬁl

12+0 records in

12+0 records out

zevs#

Konverteringsopsjonane kan vere nyttige ved kopiering fr

a ﬁl til ﬁl,— dei har

heller lite for seg ved kopiering av media som diskar, diskettar og tape.

16.7 “R˚a” enhets aksess,— kommandoen cpio

Kommandoen mount gjev tilgang til diskettar, diskar, CD–ROM, DVD og taper

via ﬁlsystemet. Likevel er montering av diskettar ganske tregt,— og ﬁlsystemet

a disketten tek ein del plass,— og i tillegg kan ein ikkje ha ﬁlar som er større

enn den fysiske plassen p

a mediet.

For

a bøte p

a desse problema har UNIX ein kommando som gir “r

a” aksess

til media utan

a montere dei. Kommandoen er cpio (CoPy In/Out). Dette er

eigentleg ein slags arkivkommando,— den tek ei liste av ﬁlar og kopierer dei til

ei lang utﬁl,— med skille mellom ﬁlane slik at enkeltﬁlar kan kopierast tilbake.

Programmet kan lage arkivﬁlar direkte p

a harddisk,— men det mest vanlege

a bruke det til backup og lage arkiv p

a diskettar eller tape.

Arkiv som er laga med cpio kan g

a over ﬂeire diskettar eller taper,— dermed

kan ein kopiere store ﬁlsystem. I tillegg tek cpio vare p

a eigarrettighetar og

tidsstempling,— og kan arkivere alle typar ﬁlar.

16.7. “R

A” ENHETS AKSESS,— KOMMANDOEN CPIO 157

16.7.1 cpio og bruk av media

For

a kunne bruke cpio p

a media som diskar eller diskettar m

a ein formatere

dei først,— men ein treng ikkje

a lage ﬁlsystem. Har ein kopiert ﬁlar til ein disk

eller diskett med cpio m

a ein lage ﬁlsystem for

a kunne montere den,— men d

vil ein ogs

a øydelegge alle data.

Ein skal bruke den r

a enhetsﬁla for cpio operasjonar,— dette fordi cpio ikkje

treng

a g

a veien om eit ﬁlsystem.

zevs# echo ﬁla.mi | cpio -o /dev/rfd0

zevs#

Media kan godt vere skrivebeskytta ved lesing.

16.7.2 Lage cpio-arkiv

ar ein skal lage ei arkivﬁl med cpio skal programmet ha ei liste med ﬁlnamn

eller stinamn p

a standard inn,— cpio skriv arkivet til standard ut. Utdataene

kan redirigerast til ei vanleg ﬁl eller ei enhetsﬁl. Filnamn m

a listast med eit

ﬁlnamn per linje. Opsjonen -o fortel cpio at den skal kopiere ut (out).

zevs# ls | cpio -o > ut.ﬁla

zevs#

Ein kan ogs

a bruke redirigering fra ei ﬁl med ei liste av ﬁlnamn.

zevs# cpio -o > ut.cpio < ﬁl.liste

zevs#

Men det mest vanlege er

a bruke cpio saman med ﬁnd,— f.eks for

a ta backup

av heile ﬁlsystem.

zevs# ﬁnd . -depth -print | cpio -o > /dev/rst1

zevs#

Det ﬁnst ei rekkje andre opsjonar til cpio,— dei viktigaste er -a (for access) som

set nytt tidspunkt for aksess til ﬁlane. Som standard vil cpio ta vare p

a den

originale aksesstidspunktet. Ein annan opsjonen er -c (for character),— denne

tvingar cpio til

a legge ut skille mellom ﬁlar i tekstform istadenfor i binær form.

Dette er for

a lage arkiv som er portable,— derfor skal ein alltid bruke denne

opsjonen. Til slutt kan ein kanskje slenge p

a veriﬁsering,— -v. Om ein vil kan

ein bruke cpio til

a arkivere ﬁlar som allereie er i cpio–arkivet,— klarar cpio

holde orden p

a antal niv

Det er likevel enkelte moment som ein m

a huske p

a. Ein m

a ikkje redirigere

utdataene til ei ﬁl som ligg p

a same katalogen som den som blir arkivert. Dette

lagar ei evig løkke og prosessane vil ikkje stoppe før ﬁlsystemet er fullt (dersom

ein er heldig!).

16.7.3 Lesing av cpio–arkiv

Kommandoen cpio har opsjonen -i som er motstykket til -o opsjonen. Arkivet

som skal lesast tek cpio fr

a standard inn, og cpio vil legge ut igjen ﬁlane nøyaktig

slik dei var d

a arkivet vart laga.

158 KAPITTEL 16. MEDIA

zevs# cpio -icv < /tmp/home.cpio

125 blocks

zevs#

Dersom arkivet vart laga med relative stinamn, f.eks med ﬁnd . -print (sj

a side

91),— vil cpio bygge opp det same katalogtreet i st

aande katalog. P

a den andre

sida, dersom arkivet vart laga med absolutte stinamn (alle ﬁlar startar med /),

vil den same absolutte stien bli brukt for

a opprette ﬁlar. Det siste vil eg ikkje

anbefale,— dersom ein er uforsiktig kan dette f

a alvorlege følger.

16.7.4 Liste ut innholdet i eit arkiv

Ein kan liste ut innholdet i eit arkiv uten at ein treng

a laste det inn. Sjølv

om dette kan spare diskplass er det ikkje raskare enn

a lese inn heile arkivet

fordi cpio m

a lese igjennom heile arkivet. Bruk opsjonen -t (for table) for

a liste

ﬁlnamna og anna informasjon. D

a vil ﬁllista sj

a ut som utdataene fr

a ls. Dersom

ein brukar b

ade opsjonen -v og -t, vil ﬁllista sj

a ut som utdataene fr

a ls -l.

16.7.5 Velge eit subsett av ﬁlar fr˚a arkiv

Til slutt kan vi g

a gjennom korleis ein kan velge ut ﬁlar fr

a arkiv ved

a gje inn

eit mønster i form av jokerteikn etter opsjonane p

a kommandolinja. D

a vil cpio

ﬁnne alle ﬁlnamn som passar til mønsteret og laste inn desse ﬁlane. Mønsteret

a settast mellom g

aseauge (“) for

a hindre at skallet ekspanderer dei før cpio

ser dei.

zevs# cpio -icdm “*ﬁl” “[0-9]tull*” < /dev/rfd0

238 blocks

zevs#

I tillegg til at ﬁlar med stinamn som endar p

a ﬁl, vil cpio laste alle ﬁlar som

inkluderer tala 0 til 9 etterfølgd av tull i stinamnet.

16.7.6 Flytting av katalogar

For

a lage prikken over i–en kan cpio ogs

a kopiere ﬁlar fr

a ein plass i katalog-

strukturen til ein annan. For

a gjere dette brukar ein opsjonen -p// (for pass)

istaden for -o og -i. Pass blir brukt fordi cpio vert brukt som ein røyrledning som

kopierer ﬁlane til ein anna plass i hierarkiet. N

ar ein brukar denne opsjonen tek

kommandoen eit stinamn som m

al for kopieringa.

zevs# ﬁnd . -print | cpio -pdmv /tmp

/tmp/.cshrc

/tmp/.login

/tmp/text/unixkurs/kurs.tex

548 blocks

zevs#

16.8. KOMMANDOEN TAR 159

Som vanleg tek cpio ei liste av ﬁlar p

a standard inn. Alle ﬁlar og alle katalogar

under st

aande katalog vert kopiert til /tmp. Dersom ein skal kopiere store data-

mengder kan det vere lurt

a sjekke om ein har nok diskplass før ein kopierer.

Programmet cpio har ein del ﬂeire opsjonar enn dei har gjennomg

att her,— i

tillegg har eg brukt ein del opsjonar i eksempla som eg ikkje har forklart,—

det har eg gjort med fullt overlegg. Dette har eg gjort fordi at skal ein f

a full

utnyttelse av UNIX m˚a ein klare den elementære anstrengelsen det er

a lese

igjennom man–sider og forst

a dei opplysningane som vert gitt der.

16.8 Kommandoen tar

I tillegg til cpio, er kommandoen tar ogs

a tilgjengeleg. Kommandoen dukka

først opp i BSD versjonen av UNIX,— og vart primært laga for

a kjøyre mot

9–spors taperullar (derfor ogs

a namnet tar for tape archive). Kommandoen er li-

kevel mykje brukt ogs

a idag for sikkerhetskopiering b

ade til diskettar og tape-

kasettar. Mange gamle UNIX–system har kun støtte for tar. Kommandoen har

ein viktig eigenskap som ikkje cpio kan understøtte,— tar tillet ein

a legge nye

ﬁlar til p

a slutten av eit eksisterande arkiv. Er dette ei ﬁl som ligg i arkivet fr

før kan ein seie at den vert erstatta av siste versjon av ﬁla. Dette er implemen-

tert p

a den m

aten at ein legg den siste versjonen av ﬁla p

a slutten av arkivet,

ar arkivet vert lasta inn vil siste ﬁla i arkivet overskrive ﬁlar med det same

namnet. Dersom ein ikkje er forsiktig kan dette ogs

a vere ei kjelde til feil. Kom-

mandoen tar er ein del tregare enn cpio, men tar kan bruke b

ade r

a enhetsﬁlar

og blokk enhetar,— r

a enhetsaksess er raskast. Haken med tar er at arkivet ikkje

kan vere større enn maksimum størrelse av mediet.

16.8.1 Kommandolinja for tar

Den mest vanlege opsjonen for tar er -f (for ﬁle), og dette vert oppfatta som

ﬁla programmet skal lage eller lese ifr

a. Dette kan vere ei ﬁl (tar–ﬁl) p

a disken

eller ei enhetsﬁl. Det som ogs

a er forskjellig fr

a cpio er at tar automatisk tek alle

underkatalogar og ﬁlar under st

aande katalog.

zevs# tar -cf /dev/rfd0 /home/zevs/iﬁ/trondk/src

zevs#

Dette vil arkivere alle ﬁlar og subkatalogar under katalogen /home/zevs/iﬁ/trondk/

src til ein diskett. Dersom eit minus tegn (-) vert brukt som arkivnamn,— vert

dette oppfatta som enten som standard inn eller standard ut,— avhengig av

tidlegare opsjonar. Dermed kan ein ogs

a bruke redirigering. Kommandoen tar

kan opprette, lese eller oppdatere eit arkiv. Opsjonane er -c (for Create), -x (for

eXtract) og -r (for Replace).

zevs# tar -cf - . | ( cd /tmp; tar -xvf - )

.cshrc

.login

text/unixkurs/kurs.tex

zevs#

160 KAPITTEL 16. MEDIA

Den første tar–kommandoen vil lage eit arkiv som den skriv til standard ut,—

dette arkivet vert oppfatta som standard inn til eit subskall (ein kommando

som er omslutta med parentesar p

a kommandolinja gjer at skallet vil lage eit

nytt subskall som utfører kommandoen),— dette subskallet vil forandre kata-

log til /tmp,— deretter utføre tar–kommandoen som les arkivet fr

a standard inn

og pakkar det ut p

a /tmp. Dette er m

aten ein brukar tar til

a ﬂytte katalogar og

underkatalogar.

UNIX har ﬂeire s

akalla arkivkommandoar,— men i første omgang vil det holde

a kunne cpio og tar. Ein m

a vel seie at cpio har f

att liten utbreiing i forhold til

tar,— kanskje særleg fordi tar var ein kommando fr

a BSD og BSD–UNIX st

sterkt i akademiske og tekniske miljø. Kommandoen tar er ogs

a veldig mykje

benytta i forbindelse med anonym ftp,— dette skal eg g

a igjennom i eit seinare

kapittel.

Kapittel 17

Satsvis kjøring

Ein viktig del for alle multiprosess system er kjøring av jobbar. For at alle pro-

sessar skal f

a ein rimeleg aksess til prosessoren p

a maskina m

a ein ha ei meka-

nisme for tidsdeling som skiftar til ein ny prosess n

ar ein prosess har brukt opp

sin del av prosessortida. UNIX har svært gode mekanismer for dette, med ein

tidsskala som kan g

a fr

a milisekund til ﬂeire

ar. Basis tidsfunksjonane er bygd

inn i operativsystemet, og desse kommandoane og verktøya utfører admini-

strative oppg

aver stadig, utan oppsyn av brukarar eller systemadministrator.

Likevel er dette avhengig av at maskina er kjører 100% av tida. Mange oppg

aver

er sett opp til

a kjøre ein gong for dagen, vanlegvis i dei “sm

a” timer om natta.

Andre kan er sett opp til

a kjøre ein gong i veka, andre kan kjøre kanskje berre

ein eller to gongar i

aret. I dette kapitlet vil eg g

a gjennom ein del mulighetar

som vanlege brukarar kan bruke til sin fordel.

17.1 Tidsdeling vs. sanntidsytelse

ar mange brukarar eller prosessar skal dele den same maskina, er ansvaret for

a allokere prosessorressursar tillagt operativsystemet. Under normale omsten-

dighetar kan ikkje vanlege brukarar bestemme kor stor del av prosessortida

dei vil f

a i løpet av eit intervall. Dette kan gje problem med prosessar som krev

sanntidsytelse. Dette kan bety at I/O–utsyr med høg ytelse enten kan f

a for

lite data eller bli oversvømma dersom systemet er tungt lasta. Før var dette eit

stort problem,— og dette førte ofte til at UNIX ikkje vart brukt i mange sann-

tidsapplikasjonar. I den nye versjonen av System V Release 4 er det lagt inn

ein ny modul som tillet brukarar (eller administratorar)

a spesiﬁsere enkelte

eller alle prosessar som sanntidsprosessar. Dette kan og bety at enkelte proses-

sat f

a ein urimeleg del av systemressursane (dette har vi ogs

a g

att igjennom i

eit tidlegare kapittel . . . )

161

162 KAPITTEL 17. SATSVIS KJØRING

17.2 UNIX er laga for ˚a kjøre heile tida

Historisk vart UNIX laga for tidsdelte system som skulle vere tilgjengeleg 100%

av tida. Som regel var den einaste tilgjengelege prosessortida om natta n

ar f

brukarar var aktive p

a systemet. Derfor vart var ein stor del av dei adminstra-

tive jobbane sett opp til

a kjøre seint p

a natta,— og vart det laga verktøy som

kunne kjøre dei automatisk. Faktisk vert dei ﬂeste UNIX–maskinene berre sl

att

av n

ar det skal gjerast reperasjonar eller vedlikehold p

a maskinvaren. Derfor

har det vorte lagt vekt p

a lage eit system om skal vere stabilt, og det er ein

fordel

a la maskina kjøre s

a mykje som mulig.

Sjølvsagt vil UNIX fungere utmerket dersom maskina vert kjørt ned av og til,—

likevel er det eit krav at maskina er mest mulig oppe og kjører.

Dette gjeld særleg dersom maskina vert brukt dagleg,— det er liten vits i

a kjøre

ned maskina kvar natt og sl

a av strømmen. Systemet vil gjere ein opprydding

av loggﬁlar, temporærﬁlar, o.l. kvar natt,— som eg nemnde tidlegare.

Seinare i dette kapitlet vil eg g

a igjennom cron–funksjonen,— og eg vil vise

korleis ein kan bruke den til

a kjøre prosessar.

17.3 Utvidelse av kommandoen date

UNIX vedlikeheld ein intern dato som er tilgjengeleg for brukarene. Vi s

ag p

basisfunksjonane for date i eit tidlegare kapittel. Kommandoen date har basis

brukarniv

a aksess til tidsfunksjonar.

zevs# date

Fri Apr 23 13:57:32 MET DST 1993

zevs#

Som vi ser,— dersom vi berre skriv kommandoen date vil den skrive ut dato og

tid slik som maskina er sett opp.

I tillegg kan date formatere utdataene p

a forskjellige m

atar. Formata vert spe-

siﬁsert til date ved først

a skrive ein pluss (+),- deretter m

a ein angje felt, dette

vert introdusert med tegnet %,— etter dette kjem bokstaven som fortel kva for

eit dataelement ein vil ha. I dette eksemplet er vi interessert i m

anaden:

zevs# date +%m

zevs#

Som vi ser denne m

anaden den 4. m

anaden i

aret eller april. Andre operatorar

er d for dagen i m

anaden, y for dei to siste siffer i

arstalet, H for time, M for

minutt, S for sekund, w for dagen i veka, h for m

anad (Januar til Desember),—

og til slutt r for AM/PM notasjon. Tegn som ikkje kjem etter tegnet % vil bli

oppfatta som normale tegn. Dermed kan date skrive ut komplekse uttrykk som

inneheld dato og tid.

zevs# date “+Idag er det den %d. %h. Og klokka er no akkurat %H:%M:%S.”

Idag er det den 26. Apr. Og klokka er no akkurat 10:44:35.

zevs%

17.4. TIDSSTEMPLING AV FILAR 163

I tillegg kan ein bruke %n til

a skrive ut linjeskift,— slik at ein f

ar til

a spre

utdataene p

a ﬂeire linjer.

zevs# date “+Maaned: %m%nDag: %d%nTid: %T”

Maaned: 04

Dag: 26

Tid: 10:50:03

zevs#

I dei ﬂeste tilfella vert desse innﬂøkte date–kommandoane brukt i skallprogram,

enten ved spørring eller for

a tilordne variable. Mulighetane er mange,— til sa-

man har ein 29 forskjellige operatorar som kan brukast saman med %.

17.4 Tidsstempling av ﬁlar

UNIX vedlikeheld ﬂeire tidsstempel for alle ﬁlar i systemet, eit av desse vert

vist fram n

ar ein tek kommandoen ls -l. Dette er siste gong ﬁla vart modiﬁsert,

eller tidpunktet for siste oppdatering. Dette tidspunktet vert brukt av ﬂeire

kommandoar for

a bestemme om ﬁlar er av rett versjon (f.eks ved oppgrade-

ring av op.sys), og enkelte program vil ﬁnne ut om ﬁlar har vorte forandra

sidan sist programmet vart kjørt. I tillegg har systemet to andre tidsstempel

a ﬁlar. Den eine er tidspunkt for opprettelse av ﬁla, og tidspunkt for siste ak-

sess. Tidspunktet for opprettelse angje den første gongen ﬁla vart laga. Aksess-

tidspunktet angje forrige gong ein bruker eller eit program las innholdet i ﬁla.

Tidspunkt for opprettelse og aksesstidspunkt har generelt liten interesse for

vanlege brukarar,— derfor ﬁnst det f

a kommandoen som viser dette som ut-

data eller har det som utvelgelse av ﬁlar. Dei mest vanlege kommandoane som

kan bruke dette er ﬁnd og test. Som regel vil ein vere mest interessert i tids-

punktet for siste oppdatering.

17.5 Kommandoen touch

Kommandoen touch vert brukt for

a forandre tidsstemplinga p

a ﬁler. Komman-

doen tek ei liste av ﬁlnamn som parametre, og som standard set den aksess–

og modiﬁseringstidpunkt til noverande tidspunkt.

zevs# ls -l ei.ﬁl

-rw-r—– 1 trondk 0 Feb 21 15:41 ei.ﬁl

zevs# touch ei.ﬁl

zevs# ls -l ei.ﬁl

-rw-r—– 1 trondk 0 Apr 26 13:58 ei.ﬁl

zevs#

Opsjonen -m f

ar touch berre til

a oppdatere modiﬁseringstidspunkt, -a oppda-

terer berre aksesstidspunkt.

Kommandoen kan ogs

a sette tider p

a ﬁlar til eit vilk

arleg tidspunkt. Det nye

tidspunktet er parameter til touch.

164 KAPITTEL 17. SATSVIS KJØRING

zevs# ls -l gamal.ﬁl

-rw-r—– 1 trondk 0 Feb 17 13:01 gamal.ﬁl

zevs# touch 03211541 gamal.ﬁl

zevs# ls -l gamal.ﬁl

-rw-r—– 1 trondk 0 Mar 21 15:41 gamal.ﬁl

zevs#

Som ein kanskje observerer er datoformatet mmddhhMM,- alts

a mm=m

anadsnr.,

dd=dagnr., hh=time og den siste MM=minutt. I tillegg kan ein legge til 2 siffer

a enden av datostrengen,— dette st

ar for

arstalet. Kommandoen touch kan

ogs

a brukast til

a lage tomme ﬁlar.

zevs# ls -l ny.ﬁl

ny.ﬁl not found

zevs# touch ny.ﬁl

zevs# ls -l ny.ﬁl

-rw-r—– 1 trondk 0 Apr 26 14:36 ny.ﬁl

zevs#

Denne metoden vert ofte brukt i skallprogram for

a sikre at ﬁlar vil bli oppretta,

eller eksisterer.

Litt moral til slutt: som med andre ting som er under kontroll av UNIX,— det

er ingen grunn til

a forandre tidsstempling p

a ﬁlar utan at det er heilt p

akrevd.

Enkelte prosessar som f.eks automatiserte verktøy for sikkerthetskopiering, vil

ikkje fungere som forventa dersom tidsstemplet blir forandra.

17.6 Kommandoen at

Det ﬁnst ﬂeire m

atar

a legge jobbar i kø for seinare eksekvering under UNIX.

Alle slags kommandolinjer eller skallprogram kan køast opp med at. Dersom

det er nødvendig kan eit skallprogram inneholde ein ny at–kommando. Kom-

mandoen er vanlegvis tilgjengeleg for alle brukarar av systemet dersom ikkje

systemansvarleg har nekta tilgangen.

Kommandoen kjem i tillegg til den s

akalla mekanismen cron, som er meir inn-

retta mot system mekanismer og systemadministrasjon. at vert starta ved at

ein m

a gje tidspunkt og dato p

a kommando-linja,— deretter vil at lese resten

a standard inn.

zevs# at 11:34 < at-script.csh

Job 2713 at Thu Jun 8 11:34:00 1993

zevs#

Dette vil eksekvere kommandoane i ﬁla at-script.csh klokka 11.34 idag. Dersom

kommandoen vert godkjent vil at svare med

a skrive jobbidentitet og tidspunkt

a standard feilmelding. Jobben vil bli utført sjølv om ein loggar ut av maski-

na og om maskina vert teken ned og opp før dette tidspunktet. Jobben vert

sjølvsagt ikkje utført dersom maskina er avsl

att p

a det aktuelle tidspunktet.

17.6. KOMMANDOEN AT 165

17.6.1 Spesiﬁsere dato for at

Kommandoen at tillet ﬂeire format for tidsspesiﬁkasjon, inkludert datoar som

er seinare enn idag. Eit tidspunkt kan vere spesiﬁsert p

a timar med eitt eller to

tal.

zevs# at 17

Job 2719 at Thu Jun 9 17:00:00 1993

zevs#

Denne kommandoen vil eksekvere klokka 5 p

a ettermiddagen. Dersom ikkje

den amerikanske forma med am og pm vert spesiﬁsert, vert 24 timers tid antatt.

zevs# at 5pm

Job 2720 at Thu Jun 9 17:00:00 1993

zevs#

Denne kommandoen vil ogs

a bli kjørt klokka 5 p

a ettermiddagen. Legg merke

til at mellomrom ikkje er lovleg mellom den numeriske verdien for tid og am

eller pm strengen. I tillegg er det mulig

a spesiﬁsere tidspunkt med ﬁre tal og :

(kolon) mellom time og minutt.

zevs# at 2:34pm

Job 2721 at Thu Jun 9 14:34:00 1993

zevs#

Spesielle reserverte ord er ogs

a lovleg, som f.eks noon, now og midnight.

zevs# at noon

Job 3278 at Mon Thu 12:00:00 1993

zevs#

Ein jobb kan ogs

a bli eksekvert p

a eit tidspunkt som blir angitt med inkrement

i tid dersom + (pluss) operatoren vert inkludert etter tidspunktet.

zevs# at now + 15 minutes

zevs#

Desse spesiﬁsjonane verkar ganske komplekse ved første augekast,— men grei-

er ein

a lære seg at klokkeslettet skal kome før dato brukar det

a g

a bra. Ellers

vil eg vise til manualsidene for at. Dersom formatetet p

a tidspunktet vert feil

vil at skrive ut ei feilmelding og jobben vert sjølvsagt ikkje lagt i kø.

17.6.2 Vise jobbkøen for at

Desverre er det forskjell korleis ein kikkar p

a jobbkøen og slettar jobbar for

at under BSD–UNIX of System V. I BSD–UNIX er dette eigne kommandoar,—

166 KAPITTEL 17. SATSVIS KJØRING

medan under System V er dette berre opsjonar til at.

La oss ta System V først,— for

a kikke p

a jobkøen slenger ein berre p

a opsjonen

-l (for list).

arion# at -l

742658400.a Wed Jul 14 14:00:00 1993

arion#

Dersom ein angrar seg og vil slette jobben,— brukar ein opsjonen -r (for remove)

og jobbnummeret p

a den jobben ein skal slette.

arion# at -l

742660320.a Wed Jul 14 14:32:00 1993

742831320.a Fri Jul 16 14:02:00 1993

arion# at -r 742831320.a

arion# at -l

742660320.a Wed Jul 14 14:32:00 1993

arion#

Sjølvsagt er ein begrensa til

a slette sine eigne jobbar,— berre superbrukaren

kan slette alle jobbane i køen.

Under BSD–UNIX listar ein køen med atq.

zevs# atq

Rank Execution Date Owner Job # Queue Job Name

1st Jul 15, 1993 15:00 trondk 8610 a stdin

zevs#

For

a slette jobben brukar ein kommandoen atrm pluss jobbnummeret.

zevs# atq

Rank Execution Date Owner Job # Queue Job Name

1st Jul 15, 1993 15:00 trondk 8610 a stdin

zevs# atrm 8610

zevs# atq

zevs#

ar det gjeld innholdet i skallprogram eller kommandoar s

a kan ein utføre

dei same kommandoane som ein vanlegvis kan utføre under eit interaktivt

skall. Vanlegvis vil ogs

a at eksekvere kommandoane eller skallprogramet ein

gong,— vil ein utføre det ﬂeire gongar kan ein inkludere ein ny at–kommando

til slutt i kommandosekvensen. NB! Ver sikker p˚a at programmet er feilfritt

før du set igang slike jobbar,— dette kan f˚a større konsekvensar ein kunne

tenkje seg p˚a førehand. Treng ein jobbar som skal gjentakast kvar dag, veke

el.likn. er det betre

a bruke cron og crontab,— dette skal vi g

a igjennom seinare

i dette kapitlet.

17.7 Kommandoen batch

Ein anna kommando som er ganske lik at er batch. Denne kommandoen funge-

rer meir som:

17.8. SIKKERHETSVURDERINGAR MED AT OG BATCH 167

zevs# at now

. . .

zevs#

men batch har ein viktig eigenskap som ikkje at har,— jobben vert ikkje sett

igong før belastninga p

a systemet er under eit bestemt niv

a. Kommandoen

batch brukar ei intern algoritme for

a bestemme belastninga p

a systemet og

dermed n

ar ein jobb skal f

a lov til

a kjøre. Dette er nyttig n

ar ein har man-

ge store jobbar som skal kjørast samstundes. Dersom desse jobbane berre vart

eksekvert i bakgrunnen ville alle prøve

a kjøre samstundes og dermed vil ein

blokkere prosessoren (prosessorane). Som resultat vil alle jobbane bli forsinka.

Med batch vil ein unng

a dette sjølv om ein set igong alle jobbane samstun-

des. I praksis ser ein at den samla tida ein jobb tek

a fullføre vert kortare med

batch,— og den samla prosessorbruken vert ogs

a mindre. tillegg ser ein ogs

at dei første jobbane vert ferdig mykje fortare. Kommandoen batch tek ingen

opsjonar, sidan alle jobbar vert eksekvert s

a snart som praktisk mulig. Som

at, les ogs

a batch kommandoane p

a standard inn,— og sender standard ut og

standard feilmelding som elektronisk post.

zevs# batch < skall-program

job 2722 at Fri Jul 16 12:46:27 1993

zevs#

a same m

ate som at skriv ogs

a batch ut jobbnummret p

a standard feilmelding.

Kommandoen at -r (p

a System V) eller kommandoen atrm (p

a BSD–UNIX) kan

brukast til

a slette ein jobb,— dersom ein klarar

a fange den før den har starta

a eksekvere.

17.8 Sikkerhetsvurderingar med at og batch

ade at og batch har sikkerthetsmekanismer som vil nekte brukarar

a eksekvere

jobbar utan autorisasjon. Dersom du prøvar ein del av eksempla som eg har

vist her, vil du kanskje bli nekta

a tilgang:

zevs# at 15:05 < skall-program

at: you are not authorized to use at. Sorry.

zevs#

Brukarene kan enkeltvis bli autorisert eller nekta tilgong til at og batch. Filane

som styrer dette heiter at.allow og at.deny. Ved

a sl

a opp i manualsidene for at

eller batch vil ein ﬁnne ut kor dei ligg i katalogstrukteren (dette varierer kraftig

. . . ). Vanlegvis vil ei slik ﬁl sj

a omtrent slik ut:

zevs# cat /usr/spool/cron/at.allow

root

operator

uucp

trondk

zevs#

168 KAPITTEL 17. SATSVIS KJØRING

Det eksisterer ein del enkle reglar for korleis systemet skal tillate dersom beg-

ge ﬁlane eksisterer eller berre ei av dei. Dersom at.allow eksisterer skal kun

brukarar som eksiterer i den ha lov til

a bruke at og batch. Dersom at.allow ikkje

eksisterer vert at.deny sjekka om denne brukaren eksplisitt ikkje har lov

a utføre

at eller batch. Enkelt sagt: dersom at.allow ikkje eksisterer s

a kan alle brukarar

som ikkje er lista i at.deny eksekvere desse kommandoane. Dersom ingen av

ﬁlane eksisterer er det berre root som kan kjøre at og batch.

17.9 Klokkefunksjonen i UNIX, cron

Kommandoane at og batch brukar mulighetane av meir fundamentale mekanis-

mer som alltid kjører i eit UNIX–system. Denne funksjonen vert kalla cron,—

den kikka vi p

a med kommandoen: ps -ax eller ps -ef . Faktisk er cron ein av

dei programma som vert starta opp tidleg i oppstartsekvensen for alle UNIX-

system. cron–prosessen m˚a vere konstant til stades i eit system som kjører. Ein

gong i minuttet vaknar cron opp, sjekkar kontrollﬁla om det er jobbar som skal

eksekverast p

a dette tidspunktet og eksekverer dei. Dersom det er ingenting

som skal gjerast vil cron sove til neste minutt er passert. Programmet cron er ei-

gentleg ikkje eit brukerprogram og skal ikkje ekskverast direkte,— sjølv ikkje

av superbruker. Dersom det kjører to kopiar av cron vil maskina oppføre seg

rart og dersom cron ikkje kjører skal ein restarte maskina. Dersom cron ikkje

kjører etter ein restart,— er dette symptom p

a at eit eller anna er alvorleg feil

med installasjonen. NB! Det ﬁnst versjonar av UNIX som kallar dette pro-

grammet for anna enn cron,— slik at ein vil ikkje ﬁnne ein prosess med

namnet cron i prosesslista. Sjekk dette p˚a førehand. Iallefall, funksjonen som

cron utfører er grunnleggande for at UNIX-system skal fungere, og den vil all-

tid vere tilgjengeleg under eit eller anna namn med mindre at installasjonen er

øydelagt.

17.9.1 Lage cron–jobbar

Det er to m

atar ein kan legge ein kan legge inn s

akalla cron–jobbar. Enten ved

legge dei i ei ﬁl og utføre kommandoen crontab med ﬁlnamnet som parameter

eller skrive direkte i crontab–ﬁla.

Skal ein gjere det første kan ein berre legge kommandoane og alle direktiva til

cron i ei ﬁl,— her er det no ein fordel

a lese manualsida for cron før ein startar

opp. N

ar ﬁla er ferdig,— alt er klappet og klart utfører ein kommandoen:

zevs# crontab ﬁlnamn

zevs#

Ver oppmerksom p

a at den tidlegare crontab–ﬁla berre blir overskreven,— der-

for er det kanskje betre

a bruke neste metode. Denne g

ar ut p

a at systemet ko-

pierer crontab–ﬁla di til ei temporær ﬁl,— du skriv i den temporære ﬁla og

ar du avsluttar vert den temporære ﬁla lagt tilbake som ny crontab–ﬁl for din

konto.

zevs# crontab -e

<< du editerer, lagrar og avsluttar >> zevs#

17.9. KLOKKEFUNKSJONEN I UNIX, CRON 169

Etterp

a kan du ta kommandoen crontab -l for

a liste crontab–ﬁla og sj

a om alt

stemmer. Som standard crontab starte opp vi som editor n

ar ein skal editere p

crontab–ﬁla,— dette kan ein overstyre ved

a sette miljøvariabelane (enten ein

eller begge, det skadar ikkje om begge er sett) VISUAL og EDITOR.

Kapittel 18

Nettverkskommunikasjon

Det som kjennetegner UNIX mest er innholdet av kommunikasjonsprogram-

vare. Nettverk og UNIX er s

a seie synonymt. P

a starten p

a 80–talet vart TCP/

IP utvikla for og p

a UNIX.

Støtte for ethernet vart opprinneleg utvikla ved Berkley p

a BSD–versjonar av

UNIX,— og dette har vorte industristandarden for samanknytning av data-

maskiner med forskjellige operativsystem. Det verdensomspennnande Internet

best

ar nettopp av slike sm

a LAN over heile verden som er knytta saman til eit

stort WAN (Wide Area Network). UNIX kommuniserer p

a ethernet ved hjelp av

kommunikasjonsprotokollane deﬁnert i TCP/IP.

Det alternative nettverket, StarLan, er utvikla av AT & T med eigen maskin-

vare og kommunikasjonsprotokollar. Dette nettverket er lite utbreidd i Norge

og Europa,— derfor vil eg la det emnet ligge. Ethernet gir forholdsvis høge

hastigheter, fr

a 1 Mb til mange hundre Mb i sekundet. Dermed kan ein bruke

programvare som gje rask respons og god ytelse, eksempel p

a dette er mulig-

heten for

a montere ﬁlsystem fr

a andre maskiner og la dei opptre som om dei

var p

a lokal disk. Montering av ﬁlsystem er veldig nyttig fordi dette medfører

færre kopiar av dei same ﬁlane,— dette medfører igjen enklare vedlikehold.

Dersom ein brukar dette skikkeleg sparer dette enormt med diskplass. Kunne

du forresten tenkje deg

a ha ein heimekatalog for kvar maskin i nettverket,—

eg tippar forvirringa hadde vorte total!.

I tillegg har dette ogs

a ført til utviklinga av disklause maskiner,— der alle ﬁl-

systemer lokalisert sentralt p

a ein server.

Dei to programvarepakkane som tillett montering av ﬁlsystem over nettverk

er NFS og RFS. Fr

a eit brukerprespektiv ser begge ut til

a vere ganske like og

ha lik funksjonalitet.

18.1 Aksess til andre maskiner

Det ﬁnst ei heil rekkje med program som enkelt og lettvint gje ein aksess til

andre maskiner i lokalnettet,— i Internet og for den del. Det kan enten vere

170

18.1. AKSESS TIL ANDRE MASKINER 171

fjerninnlogging, ﬁloverføring eller eksekvering av kommandoar p

a andre ma-

skiner. For

a bruke desse kommandoane m

a ein sjølvsagt ha ein lovleg bruker-

identitet p

a den andre maskina som ein vil bruke.

18.1.1 Kommandoen rlogin

Kommandoen rlogin (for remote login) startar ein normal innloggingsprosedyre

a ei anna maskin. Programmet tek namnet p

a den andre maskina som para-

meter.

zevs# rlogin poseidon

passwd: << taster inn passor d >>

poseidon#

Dermed kan ein utføre kommandoar som ved “vanleg” innlogging,— n

ar ein

ferdig og vil logge trykker ein Ctrl-d eller skriv exit.

Som standard vil rlogin lage eit miljø som er identisk med det ein vil f

a dersom

ein loggar direkte p

a same maskin. Kommandoen har ogs

a ein spesiell eigen-

skap som ein bør merke seg,— den antek at innloggingsidentiteten er den same

a begge maskinene. La oss sei at din identitet er “hanne” p

a den maskina du

er innlogga,— s

a skal du logge deg inn p

a maskina “ﬁero”. Du tar kommando-

en rlogin ﬁero,— rlogin antek at du ogs

a skal loggast inn som “hanne” p

a “ﬁe-

ro” og sender dette bruker-namnet,— deretter spør den berre etter ditt passord.

Dersom identitetane er er forskjellig vil sjølvsagt innlogginga feile:

zevs# rlogin arion

Password: << shhhh : don

t tell anyone >>

No kan ein enten skrive skrive den riktige identiteten eller avslutte med Ctrl-d.

Alternativt kan ein oppgje ein anna identitet som rlogin skal bruke med opsjo-

nen -l brukernamn.

zevs# rlogin arion -l troka

Password: << taste taste . . . >>

arion#

Dersom du brukar eit skall med jobbkontroll kan ein suspendere sessjonen p

den andre maskina ved

a trykke ˜ (tilde) og deretter Ctrl-z. Dette stoppar rlogin

sesjonen heilt til ein startar den igjen med jobbkontroll.

uranus# ˜ <Ctrl-z>

Stopped

asterix# ls

asterix# fg

rlogin uranus

172 KAPITTEL 18. NETTVERKSKOMMUNIKASJON

uranus#

Dersom ein tastar Ctrl-z utan tilde-tegnet vil rlogin sende Ctrl-z–tegnet til den

andre maskina,— og der vil skallet prøve

a suspendere ein jobben der.

18.1.2 Kommandoen rcp

Ein av dei mest anvendlege kommandoane (spør du meg) er rcp (for Remote

CoPy) som kopierer ﬁlar mellom maskiner. Den oppfører seg p

a same m

ate

som cp, bortsett fr

a at argumenta er p

a denne formen:

maskin-namn:sti

Dersom spesiﬁkasjonen av stinamn ikkje innheld maskin-navn: vil rcp oppfatte

det som ein referanse til lokale ﬁlsystem. Stinamn kan utelatast dersom ein skal

bruke same sti som for kjeldeﬁla. Eks:

zevs# rcp /tmp/toill.doc uranus:

zevs#

Dersom ein oppgje opsjonen -p, vil rcp prøve

a bevare aksessrettighetane og

tidsstemplinga p

a ﬁla etter kopieringa. Brukar ein opsjonen -r (for rekursiv) vil

rcp kopiere alle katalogar under stinamnet. I dette tilfellet m

a m

alet vere ein

katalog. Med rcp kan ein kopiere ﬁlar mellom lokal og fjern maskin, mellom to

fjerne maskiner og mellom fjern og lokal maskin. Kravet for at dette skal vere

mulig er at ein kan logge inn p

a alle maskinene og at ein brukar maskin-navn:

som del av stinamnet der det trengst.

18.1.3 Kommandoen rsh

Det denne kommandoen gjer er at den kontaktar ei anna maskin og eksekve-

rer ein kommandoen som er spesiﬁsert p

a kommandolinja. Kommandoen ko-

pierer sin standard inn til kommandoen p

a den andre maskina, og kopierer

standard ut og standard feilmelding fr

a den andre maskina tilbake til standard

ut og standard feilmelding til den lokale maskina. Kommandoen tek maskin-

namn som første argument, deretter kommandolinja sm skal eksekverast p

den andre maskina.

zevs# rsh uranus who

zevs#

Ein kan bruke redirigering og røyrlegging for

a blande lokale og fjerne kom-

mandoar.

zevs# cat ∼/text/unixkurs/r-kom.tex | uranus wc -l > r-kom.str

zevs#

a denne m

aten kan ein legge lange og tunge jobbar over p

a den maskina som

har minst belastning til ei kvar tid.

zevs# rsh uranus

Password: << klikk klikk . . . >>

18.1. AKSESS TIL ANDRE MASKINER 173

uranus#

Dersom ein ikkje spesiﬁserer ein kommando vil rsh fungere som rlogin,— og

starte eit skall p

a den andre maskina. Dersom ein siterer alle redirigeringsope-

ratorer p

a kommandolinja,— vil dei bli intrepretert p

a den andre maskina.

zevs# cat ∼/text/unixkurs/r-kom.tex | uranus wc -l



r-kom.str

zevs#

Dette vil opprette ﬁla r-kom.strp

a maskina “uranus” (i v

ar samanheng har det-

te lite

a seie fordi vi har berre ein heimekatalog i nettet, dvs. at vi arbeider alltid

a det same ﬁlsystemet uansett maskin). No har eg lyst til

a vise kva vi som er

systemadministratorar set pris p

a ved UNIX,— dette eksemplet viser kor en-

kelt det er

a dumpe ei maskin sin disk over til tapestasjonen p

a lokal maskin

(det er satt inn ein backslash (\) for

a bryte linja).

zevs# rsh arion ﬁnd . -depth -local -print ”|”cpio -ocv -C102400 | \

dd bs=100k of=/dev/nrst1

zevs#

Skal ein kopiere tilbake ﬁlane

zevs# dd bs=100k if=/dev/nrst1 | rsh arion cpio -icv -C102400

zevs#

Kravet for

a kunne bruke rsh er sjølvsagt at ein har ein lovleg brukerkonto

a den andre maskina og har tilstrekkelege rettighetar til

a kunne eksekvere

kommandoane.

OBS!

Ver oppmerksom p

a at denne kommandoen heiter remsh eller nsh p

a ein del

system!. Den m

a heller ikkje forvekslast med det s

akalla restricted shell,— sjølv

om begge heiter det same. Det begrensa skallet rsh har vanlegvis stien /usr/lib/rsh

eller /sbin/rsh, medan fjern skallet rsh har stien /usr/bin/rsh eller /usr/ucb/rsh.

Kommandoen rsh har ogs

a ein anna snedig vri,— dersom ein gjev programmet

eit maskinnamn vil rsh kontakte og eksekvere alle kommandoane p

a maskina

med det namnet.

zevs# ln rsh toill-maskin

zevs# bfemtoill-maskin uranus

toill-maskin: unknown host

zevs# rm toill-maskin

zevs#

Det er dermed ikkje lurt

a gje denne kommandoen eit nytt namn,— det enklas-

te er

a lage in alias som kallar opp rsh med fullt stinamn og kanskje namnet p

den maskina som ein brukar mest p

a denne m

aten.

174 KAPITTEL 18. NETTVERKSKOMMUNIKASJON

18.1.4 Kommandoen telnet

Denne kommandoen er veldig lik rlogin i funksjon,— men den kan brukast i

tilfeller der rlogin ikkje fungerer. F.eks kan rlogin berre brukast mellom maski-

ner som kjøyrer UNIX,— medan telnet kan kommunisere over nettet til andre

operativsystemer. I tillegg brukar telnet ein annan kommunikasjonsm

ate enn

rlogin,— derfor kan ein bruke telnet dersom rlogin ikkje fungerer av ein aller

annan grunn.

Kommandoen tek eit maskinnamn eller internetadresse som parameter,— og

kontaktar login p

a den maskina:

uranus# telnet zevs

Trying 129.241.164.12 . . .

Connected to zevs.iﬁ.unit.no.

Escape character is ’ˆ]’.

SunOS UNIX (zevs)

Dermed kan en logge seg inn (det er jo dette ein gjer n

ar ein brukar NCSA telnet

og liknande program fr

a PC eller Mac). Legg merke til at telnet ikkje overfører

miljøet ditt til den andre maskina. Derfor m

a ein sette opp miljøet slik ein vil ha

det ved hjelp av oppstartﬁlane for skall o.l. p

a den maskina som ein kontaktar.

I tilleg kan telnet emulere dei mest brukte terminaltypane som VT100, og ansi

(det ﬁnst implementasjonar som skal klare

a emulere det meste). P

a UNIX vil

dette vere avhengig av verdien av miljø-variabelen TERM.

Kommadoen telnet har ein s

akalla kommando modus som tilbyr ein del opsjonar.

Ved

a trykke den s

akalla esacpe character kan ein veksle mellom terminal mo-

dus og kommando modus, det s

akalla escape character er vanlegvis ˆ] (Ctrl-høgre

hakeparentes).

uranus# telnet zevs

Trying 129.241.164.12 . . .

Connected to zevs.iﬁ.unit.no.

zevs# <ˆ]>

telnet> help

Commands may be abbreviated. Commands are:

close close current connection

display display operating parameters

mode try to enter line-by-line or character-at-a-time mode

open connect to a site

quit exit telnet

send transmit special characters (’send ?’ for more)

set set operating parameters (’set ?’ for more)

status print status information

18.2. INFORMASJONSKOMMANDOAR 175

toggle toggle operating parameters (’toggle ?’ for more)

z suspend telnet

? print help information

telnet> status

Connected to uranus.iﬁ.unit.no.

Operating in character-at-a-time mode.

Escape character is ’ˆ]’.

<retur>

zevs# logout

Connection closed by foreign host.

uranus#

Som vi ser har telnet ein del opsjonar som ein kan sette, som vi ogs

a s

ag hadde

telnet ein hjelpefunksjon som kan vere nyttig. Denne hjelpesida f

a ein fram ved

enten

a skrive help eller ?. Brukar ein kommandoen close i kommando modus

vil ein avslutte sesjonen med den andre maskina men framleis oppholde seg

i kommando modus i telnet. Brukar ein kommandoen quit vil b

ade programmet

og kontakten med den andre maskina bli avslutta. I dokumentasjon for telnet

vert det anbefalt

a logge ut før ein avsluttar med quit. For

a avslutte kommando

modus trykker ein berre <retur> p

a ei tom linje (i praksis m

a ein ofte trykkje

<retur> 2 gongar).

18.2 Informasjonskommandoar

Det ﬁnst ein del kommandoar som kan gje informasjon om nettverket og om

brukarane. Dei kan f.eks fortelje deg om kor dei er logga p

a og om belastninga

a maskinene.

18.2.1 rusers

Kommandoen rusers (for Remote USERS) listar alle brukarar som er innlogga

for alle maskiner i det lokale nettverket. For

a spørje ei spesiﬁkk maskin, m

ein oppgje maskinnamnet som parameter.

zevs# rusers

zevs.iﬁ.uni solberg trondk solberg

poseidon.iﬁ solberg trondk

hera.iﬁ.uni ericm ericm

uranus.iﬁ.u gunnar eyvindh trondk trondk

zevs#

For

a f

a ei lenger liste som inkluderer og n

a dei logga,— kan ein bruke opsjonen

-l (for long).

zevs# rusers -l uranus

gunnar uranus.iﬁ.u:ttyp0 Dec 21 10:36 3:01 (abel.matstat.uni)

eyvindh uranus.iﬁ.u:ttyp2 Dec 20 10:53 1:38 (epsilon.iﬁ.unit)

trondk uranus.iﬁ.u:ttyp3 Dec 20 14:26 3:08 (asterix.iﬁ.unit)

trondk uranus.iﬁ.u:ttyp5 Dec 20 13:57 (asterix.iﬁ.unit)

zevs#

176 KAPITTEL 18. NETTVERKSKOMMUNIKASJON

Ein liknande kommando er rwho,— men denne vil ikkje verke utan at eit pro-

gram rwhod er starta p

a akkurat den maskina. Vanlegvis vil ein ikkje starte

rwhod fordi den er veldig ressurskrevande. Derfor er rusers

a foretrekke.

18.2.2 Kommandoen ﬁnger

Ein veldig mykje brukt nett-kommando er ﬁnger. Denne kommandoen rappor-

terer informasjon om kvar bruker, brukaren er innlogga vil det rapportere p

kva post og n

ar han/ho logga inn. Som standard vil ﬁnger berre skrive ut denne

informasjonen p

a den lokale maskina.

uranus# ﬁnger

areh Are Hafstad a Tue 13:43

gunnar Gunnar Taraldsen p0 3:53 Tue 10:36 abel.matstat.uni

trondk Trond Kandal p3 4:00 Mon 14:26 asterix.iﬁ.unit

trondk Trond Kandal p5 Mon 13:57 asterix.iﬁ.unit

uranus#

Kolonna for Idle angje tida for siste gong brukaren utførte ein kommando. Der-

som brukaren logga inn fr

a ei anna maskin med rlogin, s

a blir dette oppgitt i

kolonnen Where. Dersom ein innloggingsidentitet vert oppgitt som argument

til ﬁnger, vil ein f

a ﬂeire opplysningar.

uranus# ﬁnger trondk

Directory: /home/zevs/iﬁ/trondk Shell: /usr/local/bin/bash

On since Dec 22 10:58:34 on ttyp0 from asterix.iﬁ.unit

Mail last read Wed Dec 22 13:59:59 1993

No Plan.

uranus#

Det er ein del som kanskje kan forklarast litt nærare. Det som vert kalla Plan i

denne kommandoen er innholde av ﬁla $HOME/.plan,— dersom den eksiste-

rar. Innholdet av ei anna ﬁl som heiter $HOME/.project vil ogs

a bli vist. For

liste ut informasjon om brukarar p

a andre maskiner kan ein bruke syntaksen

@maskin, brukar@maskin,@domene eller brukar@domene.

uranus# ﬁnger @runit.sintef.no

[runit.sintef.no]

User Real Name What Idle TTY Host Console Location

al Arne Langmo 0:42 *pa trost (falk.runit.sinte)

al Arne Langmo 1:01 p9 runix (falk.runit.sinte)

dispen Arve Dispen 2 week *co runix Machine room

ean EAN administrator 2 days *p7 hubro (129.241.100.13:0)

fms Feilmeldingssenter 0:11 *co trost Network op. center

fms Feilmeldingssenter 0:29 p1 runix (x-fms.runit.sint)

he Havard Eidnes 4 days p4 runix (129.241.100.18:0)

he Havard Eidnes 4 days p9 ugle (129.241.100.18:0)

he Havard Eidnes 4 days *p0 trost (129.241.100.18:0)

ilw Inge Lise Wilmann 1:38 *q2 runix (ravn)

klv Knut Lambrigt Vik 0:22 p6 ugle (x-klv.runit.sint)

18.2. INFORMASJONSKOMMANDOAR 177

mf Martin Finne 3:17 *p6 runix (trost)

mf Martin Finne 1:35 *q1 trost (svale.runit.sint)

news NetNews Administra 6 days p5 ugle (129.241.100.18:0)

pp PP installation us 0:04 pe runix (129.241.100.13:0)

rolfh Rolf Petter Halle 2:15 p1 ugle (129.241.100.73:0)

rolfh Rolf Petter Halle clear 2:19 *p0 sisik (paradoks.sintef.)

trond Trond Skjesol 3:21 p7 ugle (129.241.100.13:0)

trond Trond Skjesol *co hubro unknown

trond Trond Skjesol 1 day, pf runix (129.241.100.13:0)

uranus#

ar det gjeld opsjonat til denne kommandoen vil eg berre vise til manual-

sidene. Som s

a mange andre “nett-kommandoar” krever ﬁnger at det m

a g

a eit

spesielt program i bakgrunne,— kommandoen vil feile dersom dette program-

met ikkje vert kjørt.

18.2.3 Kommandoen ping

Denne kommandoen vert mest brukt til

a veriﬁsere om ei maskin er “oppe” og

kjøyrer p

a nettet. Dersom maskina er igang og lyttar p

a nettet vil den svare og

sende ein beskjed tilbake.

zevs# ping hera

hera.iﬁ.unit.no is alive

zevs#

Dersom ein vil kikke p

a traﬁkken kan ein gje opsjonen -s (for statistics), dette

vil skrive ut effektiviteten i overføringane.

zevs ping -s hera

PING hera.iﬁ.unit.no: 56 data bytes

64 bytes from hera.iﬁ.unit.no (129.241.164.41): icmp seq=0. time=2. ms

64 bytes from hera.iﬁ.unit.no (129.241.164.41): icmp seq=1. time=1. ms

64 bytes from hera.iﬁ.unit.no (129.241.164.41): icmp seq=2. time=1. ms

64 bytes from hera.iﬁ.unit.no (129.241.164.41): icmp seq=3. time=1. ms

64 bytes from hera.iﬁ.unit.no (129.241.164.41): icmp seq=4. time=1. ms

64 bytes from hera.iﬁ.unit.no (129.241.164.41): icmp seq=5. time=1. ms

64 bytes from hera.iﬁ.unit.no (129.241.164.41): icmp seq=6. time=1. ms

64 bytes from hera.iﬁ.unit.no (129.241.164.41): icmp seq=7. time=1. ms

64 bytes from hera.iﬁ.unit.no (129.241.164.41): icmp seq=8. time=1. ms

64 bytes from hera.iﬁ.unit.no (129.241.164.41): icmp seq=9. time=1. ms

64 bytes from hera.iﬁ.unit.no (129.241.164.41): icmp seq=10. time=1. ms

<Ctrl-c>

—-hera.iﬁ.unit.no PING Statistics—-

11 packets transmitted, 11 packets received, 0% packet loss

round-trip (ms) min/avg/max = 1/1/2

zevs#

Med opsjonen -s vil ping fortsette

a sende til ein trykkjer DEL eller Ctrl-c (som

eg gjorde), etter dette vil programmet skrive ut statistikken og avslutte. Dette

kan gje deg ein peikepinn om nettverket verkar som det skal.

Kapittel 19

Secure Shell

Secure Shell har erstatta kommandoane rsh, rlogin, telnet og rcp. Dette er i første

rekkje fordi dei gamle programma ikkje kunne sende traﬁkken sikkert over

nett. Alle som kjende til maskinnamn eller ip–adresse og hadde tilgang same

nett som ei av maskinene sto p

a kunne avlytte traﬁkken og snappe opp b

ade

brukernamn og passord.

Første versjon av Secure Shell vart laga p

a Helsinki Tekniske Universitet og

hadde ein del feil og manglar,— ogs

a sikkerhetsproblem. Seinare vart Secure

Shell skreven om,— og protokollen som Secure Shell brukte vart erstatta av ein

sikrare versjon (eller kanskje ein skulle seie: ein sikker versjon).

Versjonane av protokollane vert omtala som SSH 1 protocol med variantane:

protocol 1.3 og protocol 1.5. SSH 1 protocol innheld ein algoritme for dataintegri-

tet som er mulig

a knekke,— sjølv om dette har vist

a vere vanskeleg i praksis.

Den nyaste protokollen er SSH 2 protocol.

Fordi Secure Shell kom fr

a eit universitet var den i den første tida gratis og kun-

ne lastast ned fr

a Helsinki Tekniske Universitet. I god UNIX–

and vart Secure

Shell distribuert som kjeldekode som ein m

atte kompilere og installere p

a eiga

hand.

a eit seinare tidspunkt gjekk ei gruppe ut av Helsinki Tekniske Universitet og

danna selskapet Datafellows fordi dei s

ag kommersielle mulighetar med Secu-

re Shell. Selskapet laga ogs

a ein klientversjon for MS–Windows.

a grunn av sikkerhetsproblema med dei første versjonane av Secure Shell og

lisensbetingelsane til Datafellows vart prosjektet OpenSSH [6] starta opp. M

alet

var

a lage ein meir portabel, gratis og sikrare versjon av Secure Shell.

I 2000 var OpenSSH versjon 2.0 klar som b

ade hadde støtte for SSH 1 protocol

og den nye og sikre SSH 2 protocol. Seinare kom ogs

a sftp som implementerer

ein sikker ftp–forbindelse.

I september 2004 kjørte 88% av alle maskiner p

a Internet OpenSSH [7].

Sidan 2000 har s

a godt som alle UNIX–baserte eller UNIX–liknande operativ-

system ein versjon av OpenSSH. Kommersielle leverandørar inkluderer OpenS-

178

19.1. INTRODUKSJON TIL SSH 179

SH som ein del av standardinstallasjonen.

I den seinare tid har det ogs

a kome nettverkselektronikk som switch–ar og

router–ar med OpenSSH.

19.1 Introduksjon til ssh

For

a hindre s

akalla IP–spooﬁng (alts

a at maskiner gir seg ut for

a vere ei anna

maskin enn den faktisk er),— brukar ssh nøklar i tillegg til ip–adresser. Nøklane

er basert p

a s

akalla PKI[23] (Public Key Infrastructure),— der ein har ein offent-

leg og ein hemmeleg nøkkel. B

ade kvar enkelt brukar og vertsmaskiner m˚a ha

slike nøklar.

19.1.1 Lage nøklar for ssh

I denne omgangen vil eg ikkje ta for meg korleis ein lagar nøklar for vertsma-

skiner. Dette vil eg kome tilbake til i administrasjonsdelen av kurset.

Det første ein bruker skal gjere er

a lage katalogen .ssh p

a heimekatalogen,—

deretter kjøre programmet ssh-keygen. Dersom ein vil ha støtte for

a kjøre b

ade

SSH 1 og SSH 2 protocol m

a ein lage nøklar som skal leggast i ﬁlane ˜/.ssh/

identity, ˜/.ssh/id rsa og ˜/.ssh/id dsa. SSH 1 protocol vil kun bruke RSA–nøklane[25]

i ˜/.ssh/identity og ˜/.ssh/id rsa. SSH 2 protocol kan bruke b

ade RSA– og DSA–

nøklar[16],— og vil derfor bruke alle tre ﬁlane. I desse ﬁlane vil den hemmeleg

nøkkelen bli lagt og skal berre ha lesetilgang for brukaren,— i tillegg vil ssh-

keygen lage ﬁlane ˜/.ssh/identity.pub, ˜/.ssh/id rsa.pub og ˜/.ssh/id dsa.pub. Desse

sistnemnde ﬁlane vil inneholde den tilsvarande offentlege nøkkelen og kan ha

lesetilgang for alle.

aten ein lagar nøklane p

a er følgande:

breim# ssh-keygen -b 2048 -t rsa1 -f ˜/.ssh/identity

Generating public/private rsa1 key pair.

Enter passphrase (empty for no passphrase):< oppgje passphrase >

Enter same passphrase again: < oppgje passphrase igjen >

Your identiﬁcation has been saved in /home/kandal/.ssh/identity.

Your public key has been saved in /home/kandal/.ssh/identity.pub.

The key ﬁngerprint is:

f4:63:06:16:ff:c5:6e:c4:3c:3b:46:18:34:09:f5:cb

breim#

breim# ssh-keygen -b 2048 -t rsa -f ˜/.ssh/id rsa

Generating public/private rsa key pair.

Enter passphrase (empty for no passphrase): < oppgje passphrase >

Enter same passphrase again: < oppgje passphrase igjen >

Your identiﬁcation has been saved in /home/kandal/.ssh/id rsa.

Your public key has been saved in /home/kandal/.ssh/id rsa.pub.

The key ﬁngerprint is:

f2:04:6f:14:69:2d:87:cc:63:a8:ac:be:5c:0a:54:18

breim#

180 KAPITTEL 19. SECURE SHELL

For RSA–nøklar kan ein oppgje kor mange bit det skal vere i nøkkelen. Mini-

mum er 768 bit, men det ikkje anbefalt

a bruke mindre enn 2048.

DSA–nøklar er alltid eksakt 1024 bit,— derfor treng ein ikkje

a oppgje antall

bit.

breim# ssh-keygen -t dsa -f ˜/.ssh/id dsa

Generating public/private dsa key pair.

Enter passphrase (empty for no passphrase): < oppgje passphrase >

Enter same passphrase again: < oppgje passphrase igjen >

Your identiﬁcation has been saved in /home/kandal/.ssh/id dsa.

Your public key has been saved in /home/kandal/.ssh/id dsa.pub

The key ﬁngerprint is:

25:06:b7:f4:b8:3f:3c:fc:39:cc:43:9b:1f:46:99:ae

breim#

Legg merke til at ssh-keygen brukar ordet passphrase og ikkje password. passph-

rase betyr at ein kan bruke ei langt uttrykk som inneheld ﬂeire ord, orddelings-

teikn, nummer, mellomrom eller kva som helst slags uttrykk av teikn. Gode

uttrykk skal vere mellom 10 – 30 teikn og utrykket skal ikkje vere ein setning

som er lett

a gjette,— og vere ei blanding av sm

a og store bokstavar, nummer

og ikkje–alfanummeriske teikn.

Etter at ein har laga nøkkelﬁlane skal ein kopiere ﬁlane med dei offentlege

nøklane til dei vertsmaskinene ein vil logge inn p

a. P

a vertsmaskinene skal

desse ﬁlane ogs

a ligge under katalogen ˜/.ssh.

Dersom ein vil skifte passphrase seinare kan ein gjere dette p

a følgande m

ate:

breim# ssh-keygen -p -f ˜/.ssh/identity

Enter old passphrase: < oppgje gamal passphrase >

Key has comment ’kandal@breim’

Enter new passphrase (empty for no passphrase): < oppgje ny passphrase >

Enter same passphrase again: < oppgje ny passphrase >

Your identiﬁcation has been saved with the new passphrase.

breim#

Det er ikkje mulig p

a nokon m

ate

a ﬁnne igjen eller f

a tilbake passphrase der-

som ein p

a ein eller annan m

ate mister den. Dersom ein mister eller gløymer

passphrase,— m

a ein lage nye nøklar og kopiere ﬁlane med den offentelege

nøklane til andre maskiner.

19.2 ssh

ssh er det programmet som er mest brukt,— og ein kan seie at dette er ein

erstatning for rsh og rlogin (mange vil ogs

a argumentere for at ssh er ein er-

statning for telnet). N

ar de gjeld kommandoar og opsjonar liknar ssh meir p

rsh/rlogin enn telnet.

Dokumentasjonen seier at ssh (SSH klient) er eit program for

a logge inn p

a ei

anna maskin og for

a eksekvere kommandoar der.

Første gang ein skal logge seg inn p

a ei vertsmaskin vil ikkje nøkkelen til denne

19.2. SSH 181

maskina vere kjend. Derfor vil ein f

a ein forespørsel om ein vil godta denne

maskina sin nøkkel.

breim# ssh vinsnes

The authenticity of host ’vinsnes (127.223.10.160)’ can’t be established.

RSA key ﬁngerprint is 8f:03:08:ee:dd:f4:c3:59:f1:8d:95:67:07:2c:9b:1e.

Are you sure you want to continue connecting (yes/no)? yes

Warning: Permanently added ’vinsnes,127.223.10.160’ (RSA) to the list of known hosts.

kandal@vinsnes’s password: < passord >

vinsnes#

ar ein har godtatt nøkkelen til vertsmaskina vil ˜/ .ssh/known hosts bli laga

a klientmaskina. Denne ﬁla inneheld namnet p

a vertsmaskina, ip–adressa,

nøkkeltype og den offentlege nøkkelen for vertsmaskina,— og vil bli sjekka

kvar gong ein loggar p

a vertsmaskina. Dersom nøkkelen i ˜/.ssh/known

hosts

ikkje stemmer med den som er oppgitt tidlegare vil ein f

a denne feilmeldinga:

breim# ssh vinsnes

@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@

@ WARNING: REMOTE HOST IDENTIFICATION HAS CHANGED! @

@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@

IT IS POSSIBLE THAT SOMEONE IS DOING SOMETHING NASTY!

Someone could be eavesdropping on you right now (man-in-the-middle attack)!

It is also possible that the RSA host key has just been changed.

The ﬁngerprint for the RSA key sent by the remote host is

8f:03:08:ee:dd:f4:c3:59:f1:8d:95:67:07:2c:9b:1e.

Please contact your system administrator.

Add correct host key in /home/kandal/.ssh/known hosts to get rid of this message.

Offending key in /home/kandal/.ssh/known hosts:1

RSA host key for vinsnes has changed and you have requested strict checking.

Host key veriﬁcation failed.

breim#

Loggar ein p

a ﬂeire vertsmaskiner og godtek nøklane for desse maskinene vil

dei bli lagt til i ˜/.ssh/known hosts. Fila ˜/.ssh/known hosts skal kun vere lesbar for

eigaren.

Dersom nøkkelen er lagt p

a plass og stemmer med det som er oppgitt tidlegare,—

treng ein

a oppgje passord neste gong ein loggar inn:

breim# ssh vinsnes

kandal@vinsnes’s password: < passord >

vinsnes#

No med det same ein er inne p

a vinsnes kan ein lage katalogen der ein skal

plassere ﬁlane med dei offentlege nøklane:

vinsnes# mkdir .ssh

vinsnes# < ctrl − d >

breim#

182 KAPITTEL 19. SECURE SHELL

Deretter loggar ein av vinsnes og kopierer over dei offentlege nøklane med scp

(som ogs

a er ein del av Secure Shell,— men det vil eg kome tilbake til seinare).

breim# cd .ssh

breim# scp *.pub vinsnes:.ssh/.

kandal@vinsnes’s password: < passord >

id dsa.pub 100% 602 0.6KB/s 00:00

id rsa.pub 100% 222 0.2KB/s 00:00

identity.pub 100% 222 0.2KB/s 00:00

breim# cd

breim#

Etter at ein har gjort dette bør ein logge inn p

a vertsmaskina p

a nytt og sette

opp ei ﬁl som heiter ˜/.ssh/authorized keys. Denne ﬁla fortel ssh kva for nøklar

som skal brukast for

a logge inn.

breim# ssh vinsnes

kandal@vinsnes’s password: < passord >

vinsnes# cd .ssh

vinsnes# cat id dsa.pub id rsa.pub identity.pub > authorized keys

vinsnes# < ctrl − d >

ar ein no skal logge seg inn p

a vertsmaskina vil ssh bruke nøklane i ˜/.ssh/

authorized keys p

a vertsmaskina, — men

a g

a igjennom algoritma for korleis

dette blir gjort er kanskje litt for innﬂøkt akkurat no. Iallefall treng ssh tilgang

til din private nøkkel for

a kunne logge inn p

a vertsmaskina,— og derfor m

ein l

ase opp denne n

ar ein skal logge inn:

breim# ssh vinsnes

Enter passphrase for key ’/home/kandal/.ssh/identity’: < passphrase >

vinsnes#

Dette syns du kanskje var like tungvindt som

a m

atte oppgje passord,— men

det ﬁnst ei løysing for dette ogs

a. Det er

a bruke ssh–agent,— og den vil eg

kome tilbake til seinare.

19.2.1 Opsjonar for ssh

ar ein vil logge inn p

a ei vertsmaskin tek ssh det for gitt at brukernamnet er

det same p

a vertsmaskina som p

a klienten. Dersom brukernamnet er forskjel-

lig kan ein oppgje det p

a følgande m

ate:

breim# ssh < bruker >@vinsnes

eller p

a same m

ate som for rsh/rlogin:

breim# ssh -l < bruker > vinsnes

a same m

ate som for rsh kan ein oppgje ein kommando som skal utførast p

vertsmaskina og deretter returnere tilbake til klienten.

breim# ssh vinsnes hostname

19.2. SSH 183

Enter passphrase for key ’/home/kandal/.ssh/identity’:< passphrase >

vinsnes

breim#

19.2.2 Port–forwarding med ssh

Den kanskje nyttigaste mekanismen i ssh er port–forwarding.

Det er kanskje p

a tide

a forklare litt om TCP/IP og bruk av portar. Alle tenarpro-

gram som skal kontaktast over nett m

a lytte p

a ein port. Portar blir identiﬁsert

med eit nummer. Derfor er det laga ein standard[1] som deﬁnerer samanhen-

gen mellom portnummer og tenarprogram. Standarden blir vedlikeholdt av

IANA[2] (Internet Assigned Numbers Authority). Ein heil eller delvis oversikt

kan ein ogs

a ﬁnne i ﬁla /etc/services. Dersom man kikkar i /etc/services, vil ein sj

at ssh skal lytte p

a port 22, telnet p

a port 23, http p

a port 80, osv. . .

Med ssh kan man sette opp ein lokal port og f

a all traﬁkken som kjem inn

igjennom denne porten vidaresendt til ein bestemt port p

a ei 3. maskin (eller

til ein bestemt port p

a vertsmaskina). Kva er s

a poenget med

a la traﬁkken

a igjennom ssh? Ved

a dirigere traﬁkken igjennom ssh f

ar man ein kryptert

forbindelse som ikkje er mulig

a avlytte.

Den første formen er:

breim# ssh -L port:maskin:maskinport vertsmaskin

Dette kan ein f.eks gjere med:

breim# ssh -L 5900:localhost:23 vinsnes

vinsnes#

Det som skjer er at all traﬁkken som kjem inn p

a port 5900 p

a klientmaskina bli

vidaresendt til vinsnes. N

ar vinsnes tek imot denne traﬁkken vil vinsnes sende

den vidare til localhost (alts

a seg sjølv) og til port 23 (port 23 er telnetd). Det

er kanskje litt sært at eit program som let ein logge inn p

a ei anna maskin

vidaresender traﬁkken til telnet,— men dette er berre eit eksempel.

telnetd

ssh

sshd

telnet localhost 5900

klient

ssh −L 5900:localhost:23 vertsmaskin

Port 5900

vertsmaskin

Kryptert tunnel

Figur 19.1: Portforwarding med SSH

184 KAPITTEL 19. SECURE SHELL

Eit anna scenario kan vere at ein jobbar heime og har berre tilgang til news–

server fr

a nettet p

a jobb (i dette tilfellet er news–serveren news.jobb.no ). News–

serverar tek imot inng

aande traﬁkk p

a port 119 (NNTP

heime# ssh -L 5900:news.jobb.no:119 vertsmaskin.jobb.no

vertsmaskin#

I eit anna vindu kan ein no kjøre (tin er program for

a lese news):

heime# NNTPPORT=5900; export NNTPPORT

heime# NNTPSERVER=localhost; export NNTPSERVER

heime# tin -r

Dersom ein vil gjere det motsatte,— alts

a vidaresende traﬁkk fr

a vertsmaskina

i kryptert tunnel til klientmaskina gjer ein følgande:

heime# ssh -R 5900:irc.freenode.net:6667 vinsnes.jobb.no

vinsnes# irc -c #users -p 5900 -h localhost

Ein kan berre vidaresende portar som ikkje er priviligerte p

a UNIX–maskiner,—

dvs. portnummer som er større enn 1024. Skal ein vidaresende portar fr

a og

med 1024 og under m

a ein logge inn som root.

Ein anna opsjon som kan vere nyttig for

a veriﬁsere forbindelsen er opsjonen

-v for verbose,— b

ade for sj

a om ein kobla seg til riktig vertsmaskin og kva slags

autentiseringsmekanisme som blir brukt.

breim# ssh -v vinsnes

OpenSSH 3.8.1p1, OpenSSL 0.9.7i 14 Oct 2005

debug1: Reading conﬁguration data /etc/ssh conﬁg

debug1: Connecting to vinsnes [127.223.10.160] port 22.

debug1: Connection established.

debug1: identity ﬁle /home/kandal/.ssh/identity type 1

debug1: identity ﬁle /home/kandal/.ssh/id rsa type 1

debug1: identity ﬁle /home/kandal/.ssh/id dsa type 2

debug1: Remote protocol version 2.0, remote software version OpenSSH 3.7.1p1

debug1: match: OpenSSH 3.7.1p1 pat OpenSSH*

debug1: Enabling compatibility mode for protocol 2.0

debug1: Local version string SSH-2.0-OpenSSH 3.8.1p1

debug1: Miscellaneous failure

No credentials cache found

debug1: Miscellaneous failure

No credentials cache found

debug1: SSH2 MSG KEXINIT sent

debug1: SSH2 MSG KEXINIT received

debug1: kex: server->client aes128-cbc hmac-md5 none

Network News Transport Protocol

19.2. SSH 185

debug1: kex: client->server aes128-cbc hmac-md5 none

debug1: SSH2 MSG KEX DH GEX REQUEST(1024<1024<8192) sent

debug1: expecting SSH2 MSG KEX DH GEX GROUP

debug1: SSH2 MSG KEX DH GEX INIT sent

debug1: expecting SSH2 MSG KEX DH GEX REPLY

debug1: Host ’vinsnes’ is known and matches the RSA host key.

debug1: Found key in /home/kandal/.ssh/known hosts:19

debug1: ssh rsa verify: signature correct

debug1: SSH2 MSG NEWKEYS sent

debug1: expecting SSH2 MSG NEWKEYS

debug1: SSH2 MSG NEWKEYS received

debug1: SSH2 MSG SERVICE REQUEST sent

debug1: SSH2 MSG SERVICE ACCEPT received

debug1: Authentications that can continue: publickey,password,keyboard-interactive

debug1: Next authentication method: publickey

debug1: Offering public key: /home/kandal/.ssh/identity

debug1: Server accepts key: pkalg ssh-rsa blen 149

debug1: PEM read PrivateKey failed

debug1: read PEM private key done: type <unknown>

Enter passphrase for key ’/home/kandal/.ssh/identity’: < passphrase >

debug1: read PEM private key done: type RSA

debug1: Authentication succeeded (publickey).

debug1: channel 0: new [client-session]

debug1: Entering interactive session.

vinsnes#

Dei viktigaste linjene i denne utskrifta er:

debug1: Enabling compatibility mode for protocol 2.0

Som fortel at klienten og vertsmaskina har forhandla seg fram til

a bruke SSH

2 protocol.

debug1: Host ’vinsnes’ is known and matches the RSA host key.

debug1: Found key in /home/kandal/.ssh/known hosts:19

debug1: ssh rsa verify: signature correct

Den hemmelege nøkkelen til vertsmaskina stemmer overens med den tilsva-

rande offentlege nøkkelen som er lagra i ˜/.ssh/known hosts.

debug1: Authentications that can continue: publickey,password,keyboard-interactive

debug1: Next authentication method: publickey

debug1: Offering public key: /home/kandal/.ssh/identity

186 KAPITTEL 19. SECURE SHELL

debug1: Server accepts key: pkalg ssh-rsa blen 149

debug1: PEM read PrivateKey failed

debug1: read PEM private key done: type <unknown>

Enter passphrase for key ’/home/kandal/.ssh/identity’: < passphrase >

debug1: read PEM private key done: type RSA

debug1: Authentication succeeded (publickey).

Vertsmaskina vil no bruke metodane publickey, password og keyboard-interactive

for

a autentisere. Ved publickey vil klientmaskina signere sesjonsidentiten med

sin hemmelege nøkkel som ligg i ˜/.ssh/identity (derfor m

a ein l

ase opp nøkkelen

ved

a oppgi passphrase) og og sender resultatet til vertsmaskina. Vertsmaskina

vil leite etter den tilsvarande offentlege nøkkelen i ˜/.ssh/authorized keys og gir

tilgang dersom den ﬁnn nøkkelen og signaturen er korrekt. Den hemmelege

nøkkelen vil aldri forlate klientmaskina slik at den st

ar i fare for

a bli ekspo-

nert p

a vertsmaskina.

Dersom ein ikkje har lagt inn dei offentlege nøklane i ˜/.ssh/authorized keys vil

ssh bruke vanleg passord.

breim# ssh -v vinsnes

debug1: Authentications that can continue: publickey,password,keyboard-interactive

debug1: Next authentication method: publickey

debug1: Offering public key: /home/kandal/.ssh/identity

debug1: Authentications that can continue: publickey,password,keyboard-interactive

debug1: Offering public key: /home/kandal/.ssh/id rsa

debug1: Authentications that can continue: publickey,password,keyboard-interactive

debug1: Offering public key: /home/kandal/.ssh/id dsa

debug1: Authentications that can continue: publickey,password,keyboard-interactive

debug1: Next authentication method: keyboard-interactive

debug1: Authentications that can continue: publickey,password,keyboard-interactive

debug1: Next authentication method: password

kandal@vinsnes’s password: < passord >

vinsnes#

Sjølv om ssh fell tilbake til

a bruke det vanlege passordet vil all traﬁkk g

a kryp-

tert over nett.

19.3 ssh–agent

ar ein brukar ssh hadde det vore greit

a ikkje m

atte taste inn hverken passphar-

se eller passord,— og derfor brukar ein ssh–agent.

ssh–agent er eit program som held private nøklar for offentleg nøkkel autenti-

sering. Det vanlege er at ssh–agent startar ein X11–sesjon eller ein innloggings-

sesjon, og alle andre vindu eller program blir starta som klientar av ssh–agent.

Igjennom bruk av miljøvariable vil ein lokalisere agenten og automatisk bruke

den for autentisering n

ar ein loggar p

a andre maskiner med ssh.

19.3. SSH–AGENT 187

For

a starte ein sesjon brukar ein ssh–agent p

a følgande m

ate:

ssh–agent [-a bind adresse] [-c|-s] [kommando [argumenter . . . ]]

Opsjonen –a m

a ha ein parameter som er ein s

akalla socket (norsk: sokkel) i ﬁlsys-

temet. Denne sokkelen blir brukt som kommunikasjonskanal mellom ssh–agent

og ssh,— og fungerer p

a same m

ate som portar for nettverskommunikasjon

berre at no ligg sokkelen i ﬁlsystemet.

Dersom ein ikkje predeﬁnerer (dvs. utelater opsjonen –a og sokkelnamnet) vil

ssh–agent lage ein sokkel under /tmp–katalogen. Som regel p

a formen /tmp/ssh-

XXXXXXXX/agent.<ppid>,— der XXXXXXXX er ein tilfeldig streng av tall og

bokstavar og ppid er Parent Process IDentiﬁer. Det er ingenting i vegen for at ein

kan predeﬁnere namnet p

a denne sokkelen,— men ein bør ﬁnne eit mest mulig

unikt namn og det er vanleg

a legge den under /tmp–katalogen.

Opsjonane –c er for

a sette dei nødvendige miljøvariablane for csh (C–shell) og

–s for

a gjere det same for sh (Bourne–shell) eller Bourne–liknande skall (f.eks

ksh eller bash). ssh–agent vil sette miljøvariablane SSH AUTH SOCK som peikar

til sokkelen i ﬁlsystemet og SSH AGENT PID som inneheld PID for ssh–agent–

prosessen.

breim# env | grep SSH

SSH AUTH SOCK=/tmp/ssh-RbWbv90eGb/agent.18234

SSH AGENT PID=18235

breim#

Det som kjem sist er kommandoen med dei nødvendige opsjonar og argument

for

a starte ein X11–sesjon eller ein innloggingssesjon. N

ar sesjonen dør vil ssh–

agent ogs

a dø.

Dersom ein brukar ssh–agent saman med X11 (side 198) og startar X–Windows

med startx(side 201) vil ˜/.xinitrc(side 201) brukt som oppstartsﬁl. I .xinitrc kan

man f.eks legge inn:

#! /bin/sh

if [ ! -x ${HOME}/.xinitrc ] ; then

chmod 0700 ${HOME}/.xinitrc

ﬁ

/usr/bin/ssh-agent ${HOME}/.xinitrc

Der ˜/.xinitrc inneheld kommandoane som for program som skal startast opp i

sesjonen. MERK! ˜/.xinitrc m

a vere kjørbare for bruker.

Etter at ein har kjørt xinitrc og starta opp ein eller ﬂeire xterm(side 200) kan ein

sjekk om ssh–agent kjører og om miljøvariablene er satt.

breim# ps -ax | grep ssh

18773 ?? Ss 0:00.01 /usr/bin/ssh-agent /home/kandal/.xinitrc

breim# env | grep SSH

SSH AGENT PID=18773

SSH AUTH SOCK=/tmp/ssh-sX6TooacNi/agent.18772

188 KAPITTEL 19. SECURE SHELL

breim#

No treng ein berre

a legge dei hemmeleg nøklane inn i ssh–agent og det gjer ein

med ssh–add.

19.4 ssh–add

ssh–add legg inn RSA og DSA identitetar inn i autentiseringsagenten ssh–agent.

Dersom ein kjører den uten parametre vil den legge inn nøklane fr

a ﬁlane ˜/

.ssh/id dsa, ˜/.ssh/id rsa og textasciitilde/.ssh/identity.

breim# ssh–add

Enter passphrase for /home/kandal/.ssh/id rsa: < passphrase >

Identity added: /home/kandal/.ssh/id rsa (/home/kandal/.ssh/id rsa)

Enter passphrase for /home/kandal/.ssh/id dsa: < passphrase >

Identity added: /home/kandal/.ssh/id dsa (/home/kandal/.ssh/id dsa)

Enter passphrase for /home/kandal/.ssh/identity: < passphrase >

Identity added: /home/kandal/.ssh/identity (/home/kandal/.ssh/identity)

breim#

Etter at ein har gjort dette kan ein prøve

a logge inn p

a ei vertsmaskin:

breim# ssh vinsnes

vinsnes#

Som man ser vil ssh kommunisere med ssh–agent og ein slepp

a hverken oppgi

passphrase eller passord.

Dersom ein vil legge inn kun ein nøkkel i ssh–add oppgir man nøkkelﬁla som

parameter til programmet:

breim# ssh–add ˜/.ssh/identity

Enter passphrase for /home/kandal/.ssh/identity: < passphrase >

Identity added: /home/kandal/.ssh/identity (/home/kandal/.ssh/identity)

breim#

Andre nyttige opsjonar er –l for

a liste ut alle nøklar i ssh–agent og –d for slette

ein nøkkel fr

a ssh–agent. Opsjonen –D vil slette alle nøklar fr

a ssh–agent.

breim# ssh–add –d ˜/.ssh/id rsa

Identity removed: /home/kandal/.ssh/id rsa (/home/kandal/.ssh/id rsa.pub)

breim# ssh–add –D

All identities removed.

breim#

Etter dette skal ein vere godt i gang med

a bruke ssh.

19.5 scp

scp kopierer ﬁlar mellom maskiner p

a eit nettverk. Programmet brukar ssh (side

180) for sjølve datatransporten, — og brukar den same autentiseringsmetoden

19.5. SCP 189

og tilbyr den same sikkerheten som ssh. Ulikt rcp (side 172), vil scp be om pass-

ord eller passphrase dersom det trengs for autentisering.

Den enklaste kommandoen for scp er:

breim# scp lokal–ﬁl vinsnes:.

lokal–ﬁl 100% 1381 1.4KB/s 00:00

breim#

Fila lokal–ﬁl vil bli kopiert til heime–katalogen p

a vinsnes. Dersom ein vil at ﬁla

skal kopierast til ein bestemt katalog:

breim# scp lokal–ﬁl vinsnes:bestemt–katalog/.

lokal–ﬁl 100% 1381 1.4KB/s 00:00

breim#

No vil ﬁla hamne p

a bestemt–katalog under heimekatalogen. Vil ein at ﬁla skal

kopierast til ein katalog som ikkje ligg under heime–katalogen m

a man oppgje

ein absolutt sti.

breim# scp lokal–ﬁl vinsnes:/tmp/.

lokal–ﬁl 100% 1381 1.4KB/s 00:00

breim#

scp begrensar seg ikkje berre til

a kopiere ﬁlar fr

a lokal maskin,— men kan ogs

kopiere mellom to ikkje–lokale maskiner.

breim# scp vinsnes:ﬁla.txt stryn:.

breim#

For

a f

a til kopiering mellom 2 ikkje–lokale maskiner m

a ein sl

a p

a opsjonen

ForwardAgent i ˜/.ssh/conﬁg p

a den lokale maskina (denne ﬁla skal kun vere

lesbar for bruker). Dette gjer ein ved

a skrive følgande i ˜/.ssh/conﬁg:

ForwardAgent yes

Det er ikkje anbefalt

a sl

a p

a denne opsjonen. Brukarar p

a vertsmaskina som

kan omg

a ﬁl–aksessar kan f

a tilgang til den lokale klienten igjennom den vi-

daresendte forbindelsen.

Dersom man har forskjellig brukernamn p

a den lokale maskina og vertsmaski-

na kan ein oppgje brukernamn p

a følgande m

ate:

breim# scp lokal–ﬁl joppe@vinsnes:.

lokal–ﬁl 100% 1381 1.4KB/s 00:00

breim#

a same m

ate kan man oppgje brukernamn n

ar ein kopierer ﬁlar mellom 2

ikkje–lokale maskiner:

breim# scp joppe@vinsnes:ﬁla.txt bamse@stryn:.

breim#

scp støttar ogs

a opsjonane –p og –r som fungerer p

a same m

ate som for rcp (side

172).

190 KAPITTEL 19. SECURE SHELL

19.6 sftp

sftp er eit ﬁl overføringsprogram, veldig likt ftp, men utfører alle aksjonar over

ein kryptert ssh–forbindelse. Den brukar ogs

a mange av mulighetane i ssh,—

som offentleg nøkkel–autentisering.

breim# sftp vinsnes

Connecting to vinsnes. . .

sftp>

Kommandoen ftp sin enklaste form tek kontakt med vertsmaskina og loggar

inn, skiftar til eit interaktivt kommandomiljø. I kommandomodus vil sftp tilby

eit sett av kommandoar p

a same m

ate som ftp. Dei interaktive kommandoane

kan kjørast b

ade med store og sm

a bokstavar. Fil– eller stinamn som innheld

mellomrom m

a st

a mellom g

aseauge.

sftp> help

Available commands:

cd path Change remote directory to ’path’

lcd path Change local directory to ’path’

chgrp grp path Change group of ﬁle ’path’ to ’grp’

chmod mode path Change permissions of ﬁle ’path’ to ’mode’

chown own path Change owner of ﬁle ’path’ to ’own’

help Display this help text

get remote-path [local-path] Download ﬁle

lls [ls-options [path]] Display local directory listing

ln oldpath newpath Symlink remote ﬁle

lmkdir path Create local directory

lpwd Print local working directory

ls [path] Display remote directory listing

lumask umask Set local umask to ’umask’

mkdir path Create remote directory

progress Toggle display of progress meter

put local-path [remote-path] Upload ﬁle

pwd Display remote working directory

exit quit sftp

quit Quit sftp

rename oldpath newpath Rename remote ﬁle

rmdir path Remove remote directory

rm path Delete remote ﬁle

symlink oldpath newpath Symlink remote ﬁle

version Show SFTP version

!command Execute ’command’ in local shell

! Escape to local shell

? Synonym for help

sftp> get “ﬁla med mellomrom”

Fetching /home/kandal/ﬁla med mellomrom to ﬁla med mellomrom

/home/kandal/ﬁla med mellomrom 100% 2511 2.5KB/s 00:00

sftp> bye

Fleire m

atar

a bruke sftp er

a hente ﬁlar utan

a g

a inn i interaktiv modus:

19.6. SFTP 191

breim# sftp vinsnes:ﬁla-mi

Fetching /home/kandal/ﬁla.mi to ﬁla-mi

/home/kandal/ﬁla-mi 100% 2511 2.5KB/s 00:00

breim#

Man kan starte sftp slik at den vil g

a til ein bestemt katalog p

a vertsmaskina og

entre interaktiv modus:

breim# sftp vinsnes:katalog

Connecting to vinsnes. . .

Changing to: /home/kandal/katalog

sftp> bye

breim#

Dersom ein startar med sftp med –b opsjon og oppgir ei batch–ﬁl vil sftp logge

seg p

a vertsmaskina og utføre kommandoane i batch–ﬁla. Batch-ﬁla kan f.eks

innholde:

cd katalog

get ﬁla-mi

a er det berre

a starte sftp med –b og batch-ﬁla som parameter:

breim# sftp -b batch-ﬁla vinsnes

sftp> cd katalog

sftp> get ﬁla-mi

Fetching /home/kandal/katalog/ﬁla-mi to ﬁla-mi

sftp>

breim#

a same m

ate som for dei andre kommandoane kan man oppgje brukernamn

a formen <bruker>@maskin dersom brukernamnet er forskjellig p

a klienten

og vertsmaskina.

breim# sftp joppe@vinsnes

Connecting to vinsnes. . .

sftp>

sftp> bye

breim#

Dette er det siste eg vil ta for meg n

ar det gjeld Secure SHell.

Kapittel 20

Elektronisk post

Den mest vanlege kommunikasjonsverktøy mellom brukarar,— er elektronisk

post. Post kan brukast av alle brukarar p

a ei maskin som kjører UNIX, og

UNIX tilbyr ﬂeire program som igjen tilbyr forskjellige funksjonar og mulighe-

tar. Desse programma spenner fr

a dei heilt enkle til store komplekse program

som har masse funksjonar. Fordi UNIX er s

a god n

ar det gjeld kommunikasjon

har programutvikling innanfor elektronisk post vorte ein av dei mest fruktbare

omr

ada.

Eit lite hint først

I utgangspunktet vart alle system for

a sende elektronisk post laga for

a sen-

de korte beskjedar som kun inneheldt tekst. Etter kvart har det vorte meir

vanleg

a sende ﬂeire typar meldingar, som f.eks formatterte tekstdokument,

kjørbare ﬁlar . . . . Moderne implementasjonar av postprogram kan takle dette

utan vidare,— men skal ein sende dette over nettet (f.eks Internet) m

a ein vere

sikker p

a at ogs

a mellomliggande maskiner kan takle dette,— ellers vil mel-

dinga vere øydelagt før den kjem fram. Derfor, skal du sende post,— bruk kun

enkle tekstmeldingar. Skal du sende andre ting, sjekk om mottakaren kan ta

imot epost med spesielle vedlegg,— eller har verktøy som kan pakke ut mel-

dingar med forskjellig innhold. Etter kvart vil den nye standarden for epost (

MIME innanfor Internet ta over slike oppg

aver. Foreløpig set denne standarden

for korleis vedlegg av typen tekst, formattert tekst,lyd, bilder (GIF,JPG . . . ) og

video skal pakkast,sendast og mottakast. MIME st

ar for Multipurpose Internet

Mail Extension.

20.1 Epost konseptet

Alle postprogram jobbar med den innkomne posten og legg den i ei spesiell

postkasse eller innkorg som blir eigd av mottakaren. Denne posten ligg i post-

kassa heilt til mottakaren les posten og slettar den og/eller ﬂyttar den ein anna

plass. P

a alle maskiner som kjører UNIX vil posten vanlegvis ligge p

a katalo-

gen /var/spool/mail, /usr/spool/mail eller /usr/mail. Der er den vanlegvis plassert i

192

20.1. EPOST KONSEPTET 193

ei ﬁl per brukar. Postprogrammet legg til ny post p

a enden av ﬁla, slik at ﬁla

vert lenger etter kvart som ny post kjem inn. Programmet som les posten vil

likevel dele opp ﬁla i beskjedar slik at det vert meir oversiktleg.

Det ﬁnst eit hav av program som skal hjelpe ein med lesing av epost,— eg

kjem ikkje til

a g

a gjennom alle desse. Eg har konsentret meg om programmet

mail som er ein del av standard UNIX (det er ikkje dermed sagt at eg anbefalar

mail). Det er opp til kvar enkelt

a ﬁnne seg ein postleser som dei kjenner seg

fortruleg med og som passar til kvar enkelt sitt ferdighetsniv

a. Det viktigaste

a f

a jobben gjort. Til slutt vil eg skrive litt om addressering innanfor Internet.

20.1.1 Sende post

For

a sende post brukar ein berre programmet mail med ei liste av brukar-

namn som argument p

a kommandolinja. Deretter vil mail lese fr

a standard

inn,— dette vil bli innholdet i brevet. Dersom ein oppgje ﬂeire brukarnamn

a kommandolinja vil den same beskjeden bli sendt til alle i lista.

uranus% mail jacob

Subject: Demo

Dette er ein demostrasjon av e-post.

Helsing

Trond.

<ctrl-d>EOT

For

a avslutte beskjeden trykker ein Ctrl-d eller . p

a ei tom linje. I tilleg kan

bruke redirigering b

ade fr

a ﬁl eller røyr.

uranus% mail jacob < e-post-ﬁla

uranus% cat e-post-ﬁla | mail jacob

uranus%

Begge metodane som er vist her vil fungere p

a same m

ate,— dvs. sende inn-

holdet av ﬁla epostﬁla til brukaren jacob.

20.1.2 Lese post med mail

Dersom du har f

att ny post i det siste, vil dei ﬂeste skall gjere deg oppmerksom

a dette. Ofte vil dei skrive ut ein beskjed som dette:

You have new mail in /usr/spool/mail/trondk

eller

You have new mail.

Ein kan sjølvsagt berre ignorere dette,— skallet vil ikkje skrive ei ny slik mel-

ding før det kjem inn meir ny post i postkassa.

Dersom ein startar mail utan argumnet vil den opne postkassa og anta at ein

vil lese post.

uranus% mail

194 KAPITTEL 20. ELEKTRONISK POST

Mail version SMI 4.0 Thu Jul 23 13:52:20 PDT 1992 Type ? for help.

”/usr/spool/mail/trondk”: 2 messages 1 new

1 Trond.Kandal Thu Dec 30 12:16 19/491 Demo

>N 2 Trond.Kandal Thu Dec 30 12:27 16/344 demo

Etter at mail har starta ser vi at eg har f

att ei ny melding sidan sist,— det ser ved

at det st

ar ein stor N framfor beskjed nummer 2. I tillegg er denne beskjeden

ogs

a markert med symbolet >, som betyr at denne har fokus. Ved

a trykke

<RETUR> vil eg f

a liste ut innholdet.

& <retur>

Message 2:

From trondk Thu Dec 30 12:27:01 1993

Received: by zevs.iﬁ.unit.no id AA20831

(5.65c/IDA-1.4.4 for trondk); Thu, 30 Dec 1993 12:27:01 +0100

Date: Thu, 30 Dec 1993 12:27:01 +0100

From: Trond Kandal <Trond.Kandal>

Message-Id: <199312301127.AA20831@zevs.iﬁ.unit.no>

To: trondk

Subject: demo

Status: R

Dette er demostrasjon av e-post.

helsing

Trond.

Vil ein kikke p

a ei anna melding skriv ein nummeret p

a meldinga og trykker

<RETUR>.

& 1

Message 1:

From Trond.Kandal Thu Dec 30 12:16:40 1993

Received: from uranus.iﬁ.unit.no by zevs.iﬁ.unit.no with SMTP id AA20770

(5.65c/IDA-1.4.4 for <trond.kandal>); Thu, 30 Dec 1993 12:16:39 +0100

Received: by uranus.iﬁ.unit.no (4.1/Uninett-C-1.4)

id AA10812; Thu, 30 Dec 93 12:14:19 +0100

Date: Thu, 30 Dec 93 12:14:19 +0100

From: Trond.Kandal

Message-Id: <9312301114.AA10812@uranus.iﬁ.unit.no>

To: trond.kandal

Subject: Demo

Status: RO

Dette er ein demostrasjon av e-post.

20.1. EPOST KONSEPTET 195

Helsing

Trond.

Den kanskje viktigaste kommandoen er hjelp,— for

a f

a hjelp skriv ein ? og

trykker <RETUR>.

& ?

cd [directory] chdir to directory or home if none given

d [message list] delete messages

e [message list] edit messages

f [message list] show from lines of messages

h print out active message headers

m [user list] mail to speciﬁc users

n goto and type next message

p [message list] print messages

pre [message list] make messages go back to system mailbox

q quit, saving unresolved messages in mbox

r [message list] reply to sender (only) of messages

R [message list] reply to sender and all recipients of messages

s [message list] ﬁle append messages to ﬁle

t [message list] type messages (same as print)

top [message list] show top lines of messages

u [message list] undelete messages

v [message list] edit messages with display editor

w [message list] ﬁle append messages to ﬁle, without from line

x quit, do not change system mailbox

z [-] display next [previous] page of headers

! shell escape

A [message list] consists of integers, ranges of same, or user names separated

by spaces. If omitted, Mail uses the current message.

Personleg syns eg at denne hjelpfunksjonen er ganske bra,— derfor vil eg ikkje

a nærare inn p

a mulighetane som ligg i mail ved interaktiv bruk. Eit par lure

opsjonar til mail p

a kommandolinja er -f etterfølgt av eit ﬁlnamn som betyr at

mail skal bruke denne ﬁla som postkasse istaden for standard postkasse,— og

opsjonen -H som f

ar mail til

a liste ut alle brevhoder i postkassa.

uranus% mail -H

1 Trond.Kandal Thu Dec 30 12:16 19/491 Demo

U 2 Trond.Kandal Thu Dec 30 12:27 17/354 demo

uranus%

20.1.3 Adressering av elektronisk post

Som sagt tidelegare vil eg kun konsentere meg om adressering innanfor Internet

og ein adresseingsmetode som g

ar under namnet RFC822. Denne metoden er

forholdvis enkel

a lære og bruke. Det generelle formatet er brukar@domene, der

196 KAPITTEL 20. ELEKTRONISK POST

domene kan best

a av ﬂeire ledd separert med . (punktum). V

art domene (In-

stitutt for informatikk, Universitetet i Trondheim, AVH) har namnet iﬁ.unit.no.

Det betyr at dersom du skal sende elektronisk post til ein person p

a v

art insti-

tutt skal det adresserast til : brukar@iﬁ.unit.no. Med mail vil dette bli:

uranus% mail brukar@iﬁ.unit.no

uranus%

Problemet med elektronisk post er ofte at ein ikkje veit mottakaren si adresse,—

dette prøvar no universitet og høgskular

a rette p

a ved

a opprette ei katalog-

teneste. Her kan ein søke etter namn p

a personar, avdeling, institusjon og land.

Foreløpig ﬁnst det klientprogram p

a UNIX og Mac. P

a UNIX ﬁnst det to pro-

gram, de som er tegnbasert og af som skal kjørast under X Windows. Begge er

Figur 20.1: Programmet de i aksjon

toleleg brukarvennlege. Eg tør ikkje

a g

a nærare inn p

a dette emnet i denne

omgang,— det ﬁnst personar som har brukt heile livet p

a emnet . . . .

20.1. EPOST KONSEPTET 197

Figur 20.2: Det litt meir fancyprogrammet af under X Windows

Kapittel 21

Vindussystemet X Windows

Vindussystemet X Windows starta som eit prosjekt for

a lage eit graﬁsk vindus-

system for arbeidsstasjonar. X Windows hadde eit litt spesielt utgangspunkt,—

det vart laga p

a ein høgskule som var opptatt av

a spare pengar ved innkjøp

av utstyr,— derfor skulle vindussystemet g

a p

a dei ﬂeste operativsystem, nett-

verk og maskinplattformer utan brukarane skulle merke forskjell i oppsett og

funksjonalitet. I tillegg skulle det vere mulig

a utnytte reknekrafta fr

a ﬂeire

maskiner utan

a m

atte bry seg om fysisk plassering. Derfor vart X Windows

den første vindussystemet som kan brukast transparent over nettverk og var

det første systemet som utnytta klient–tenar prinsippet. Seinare har X Win-

dows vorte “industri-standard” for leverandøruavhengige vindussystem p

arbeidsstasjonplattform.

Namnet kjem av at X Windows var ein vidareutvikling av vindussystemet W

a Stanford. X Windows vart utvikla ved MIT Laboratory for Computer Scien-

ce for prosjektet Athena som skulle oppfylle prosjektet sitt krav til ein distribu-

ert, maskinuavhengig graﬁsk plattform. Tidlege versjonar vart stort sett berre

brukt innanfor MIT og DEC,— men etter at versjon 10 kom p

a bana,— s

ag man-

ge dataselskap kommersielle mulighetar i produktet bl.a Sillicon Graphics og

SUN. DEC laga seinare DEC–Windows som var basert p

a X Windows og skul-

le kjørast b

ade p

a operativsystemet VMS og Ultrix. Fleire andre leverandørar

har ogs

a laga andre versjonar,— f.eks Sun Microsystems med sin “Open Win-

dows”, GL fr

a Sillicon Graphics som er spesialisert for 3D (seinare OpenGL[5]),

og MOTIF fr

a OSF. Pr. idag er har ein ogs

a overbygg som Qt, KDE, Gnome og

Xfce mest kjent fr

a Linux–verden.

Etter kvart har ogs

a X Windows ført til spesielle maskiner som X Termina-

lar som er optimalisert for klient–tenar prinsippet under X Windows, enkelte

leverandørar har faktisk bygd seg opp p

a dette markedssegmentet som f.eks

NCD som kun lagar X Terminalar. Vindussystemet X Window er eit leverandør

uavhengig vindussystem, for at det skal utvikle seg i riktig retning har ﬂeire

leverandørar og MIT

oppretta eit konsortium, The X Windows Consortium)

som skal styre utviklinga av X Windows. I tillegg kan alle som vil, fritt ko-

piere basisdistribusjonen som kjem fr

a MIT. Det meste gledelege er at etter

Massachusetts Institute of Technology

198

21.1. PRINSIPPET FOR VINDUSSYSTEMET X WINDOWS 199

kvart eksisterar store mengder med gratisprogramvare for X Windows som

ein kan ﬁnne p

a Internet og andre stader. Denne programvaren held høg kva-

litet og funksjonalitet,— og det vanskeleg

a tenkje seg teknisk programvare

som ikkje er utvikla under X Windows. Ulempa med X Windows er at det

gjer det “vansklegare”

a programmere,— dette er velkjende problem b

ade for

Macintosh og MS Windows,— etter kvart har det kome ein del UIMS–system

som gjer utviklinga lettare. MOTIF, Qt og OpenGL er ogs

a slike steg i riktig

retning,— b

ade MOTIF, Qt og OpenGL inneheld ferdige rutiner og UIMS

som

gjer det enklare

a utvikle programvare. Etter kvart ﬁnst det ein god del verktøy

som gjer utviklinga forholdsvis enkel,— iallefall like enkel som det vi kjenner

a andre vindussystem.

21.1 Prinsippet for vindussystemet X Windows

Prinsippet for X Windows er at det best

ar av minimum ein serverprosess og

ein klientprosess. Desse prosessane kan g

a p

a same maskin eller forskjellige

maskiner, med forskjellig operativsystem og med stor fysisk avstand. Server-

prosessen har ansvaret for grensesnittet for brukaren,— medan klienten er den

eigentlegeprosessen. I praksis fungerer dette slik under X Windows,— tena-

ren (server) tek seg av det implementasjonsspesiﬁkke for den maskina som

skal vise graﬁkken,— mens klienten er den eigentlege applikasjonen. Bruka-

ren gjer aksjonar som tastetrykk, bevegelsar med mus osv. . . , dette køar server-

prosessen opp og sender det vidare til klientprosessen. Klientprosessen proses-

serer aksjonane og sender tilbake kva for aksjonar serverprosessen skal utføre

som reaksjon p

a brukeraksjonane. X Windows startar opp med eit s

akalla rot-

Figur 21.1: Tenar- og klient-prosessar

vindu. Som standard har dette vinduet eit slags gr

amelert farge. Rotvinduet

kan ein forandre og gjere ﬁnare med f.eks eit graﬁkk-program,— f.eks slik som

ﬁgur 21.2. Rotvinduet er opphavet til alle andre vindu

. Derfor har alle vindu

User Interface Management System

200 KAPITTEL 21. VINDUSSYSTEMET X WINDOWS

Figur 21.2: Eit “fancy” root-vindu under X Windows

under X Windows dette rotvinduet som forelder. Alle andre vindu som vert

laga vil alltid forholde seg relativt til dette rotvinduet. Etter at rotvinduet duk-

kar opp kan ein starte ﬂeire applikasjonar som g

ar under X Windows. I dei

ﬂeste tilfella vil ein starte opp iallefall minst ein xterm,— dette er terminal-

emuleringsprogrammet under X Windows. Fr

a xterm kan ein igjen starte opp

ﬂeire applikasjonar.

Figur 21.2 er eit typisk skjermbilde av ein X sesjon,— med ﬂeire xterm–vindu,

emacs, xlogo, xclock og eit graﬁkkprogram xv (forresten det same programmet

som har laga skjermdumpen). I tillegg vil ein starte opp ein vindushandterer

(engelsk: Window manager), ellers vil ein ikkje kunne forandre størrelsar p

a vin-

du eller ﬂytte dei. I tillegg har ogs

a vindushandtereren mulighetar for

a sette

opp menyar p

a museknappane. Dette kan vere nyttig til f.eks for

a starte and-

re applikasjonar som ein ellers ville ha starta fr

a kommandolinja, eller hjelpe

til for

a lage standardiserte oppsett. Det er ogs

a vindushandteraren som gjev

dei forskjellige graﬁske miljø den funksjonalitet og utsj

anad som dei skal ha.

Standard distribusjonen som kjem fr

a MIT har to slike program, twm og fwm,—

MOTIF/OSF kallar sitt program for mwm og Open Look for SUN olwm. I tillegg

ﬁnst det ei rekkje andre med forskjellig funksjonalitet som f.eks tvtwm og min

eigen favoritt ctwm. Denne rikdomen av applikasjonar og forskjellige m

atar

handtere grensesnittet er kanskje ein kjelde til forvirring,— men nettopp dette

er det som gjer X Windows s

a interessant i ein akademisk samanheng. Her kan

ein arbeide fritt og teste ut nye ide

ar utan innblanding fr

a leverandørspesiﬁkke

X Windows opererer faktisk med foreldrevindu og barnevindu, p

a same m

ate som med pro-

sessar under UNIX

21.1. PRINSIPPET FOR VINDUSSYSTEMET X WINDOWS 201

programmeringsgrensesnitt.

21.1.1 Starte X Windows

Det er to m

atar ein kan starte ein X Windows sesjon p

a, enten ved

a starte

den p

a kommandolinja (dette krev direkte tilgong til ei maskin som kjører

UNIX),— eller at UNIX-maskina eller X Terminalen er sett opp til

a handtere

innlogging via innloggingsprogrammet under X Windows. Her er eit eksem-

Figur 21.3: Innloggingsskjerm for xdm

pel (ref. bilde 21.3) p

a innlogging via innloggingsprogrammet xdm

under X

Windows. Set ein derimot p

a ei maskin som kjører UNIX og ein loggar inn via

standard tekstbaserte program skal ein starte X Windows med kommandoen

startx. Denne kommandoen har ingen parametre p

a kommandolinja. Det som

ein skal vere klar over er at resultatet av begge er ganske likt,— men dei brukar

forskjellige oppstartﬁlar. Oppstartsﬁlane inneheld kommandoar for dei pro-

gramma som skal startast opp. Loggar ein inn via X Windows (v.h.a. xdm) vil

innloggingsprosessen bruke ﬁla $HOME/.xsession som oppstartsﬁl. Denne ﬁla

a vere kjørbar for eigar for at dette skal fungere. Dersom det ikkje eksisterer

ei slik ﬁl p

a heimekatalogen vil innloggingsprogrammet bruke ei predeﬁnert

ﬁl p

a systemomr

adet. Eg vil ikkje anbefale uvante brukarar

a tukle for mykje

med $HOME/.xsession sjølv om det er fritt fram for

a legge inn sine eigne kom-

mandoar. Brukar ein programmet startx for

a starte X Windows vil dette bruke

$HOME/.xinitrc som oppstartﬁl. Her vil ein ogs

a, som i foreg

aande tilfelle, bru-

ke ei predeﬁnert oppstartsﬁl p

a systemomr

adet dersom det ikkje eksisterer ei

privat oppstartsﬁl. $HOME/.xinitrc m

a vere kjørbar for at ein skal f

a starta opp

X Windows.[4]

pluto% ps -ef

X Display Manager

202 KAPITTEL 21. VINDUSSYSTEMET X WINDOWS

UID PID PPID C STIME TTY TIME COMMAND

root 0 0 0 Feb 21 ? 0:00 sched

root 1 0 0 Feb 21 0:04 /etc/init

root 2 0 0 Feb 21 0:04 vhand

root 3 0 0 Feb 21 ? 0:00 bdﬂush

trondk 104 1 0 21:14:38 console 0:02 -csh

root 154 1 0 22:10:54 vt01 0:01 /etc/getty /dev/vt01 vt01

root 140 1 0 22:09:45 vt02 0:00 /etc/getty /dev/vt02 vt02

root 80 1 0 21:14:31 ? 0:00 /etc/cron

root 86 1 0 21:14:33 ? 0:06 netsched

root 90 1 0 21:14:35 ? 0:00 /etc/netd

root 108 1 0 21:14:39 ? 0:01 /etc/inetd

trondk 141 104 0 22:10:22 console 0:00 /bin/sh /usr/X11R5/bin/startx

root 109 1 0 21:14:39 ? 0:06 /etc/rwhod

root 112 1 0 21:14:40 ? 0:00 /etc/syslogd

trondk 142 141 0 22:10:22 console 0:00 xinit /usr/trondk/.xinitrc –

trondk 143 142 1 22:10:23 ptmx 0:15 X :0

trondk 146 142 0 22:10:40 ? 0:00 sh /usr/trondk/.xinitrc

trondk 150 146 0 22:10:46 ? 0:03 xterm -geometry 80x24+20+20 -sb -sl 2000 -font *courier-medium-r*100*

trondk 151 146 0 22:10:46 ? 0:02 xterm -geometry 80x24+50+50 -sb -sl 2000 -font *courier-medium-r*100*

trondk 152 146 2 22:10:46 ? 0:02 xclock -geometry 200x200+0-1 -update 1 -chime

trondk 153 146 0 22:10:46 ? 0:03 twm

trondk 155 150 0 22:11:28 ttyp0 0:01 -csh

trondk 156 151 0 22:11:33 ttyp1 0:01 -csh

trondk 158 155 0 22:12:19 ttyp0 0:01 /usr/bin/vi x-win.tex

trondk 159 158 0 22:12:50 ttyp0 0:00 sh -c ps -ef

trondk 160 159 41 22:12:51 ttyp0 0:08 /bin/ps -ef

Slik kan det f.eks ta seg ut etter at X Windows er starta med startx. Sjølve

serverprosessen av X Windows ﬁnn ein igjen i prosesslista som X :0. Vida-

re ser vi at det er starta opp 2 forekomstar av xterm, ein forekomst av xclock

og vindushandteraren twm. Slik applikasjonar som xterm, xclock, twm osv. . . er

klientapplikasjonar som blir starta ved hjelp av oppstartﬁlar.

21.2 Miljøvariable under X Windows

Sidan X Windows kan kjøre transparent over nettverk m

a X klientar bli fortalt

kor dei skal vise resultatet. Dette gjer ein ved

a sette miljøvariablen DISPLAY.

Denne skal vanlegvis ha verdien DISPLAY=maskinnamn:0.0 eller DISPLAY=:0.0,—

der maskinnamn skal vere fullt kvaliﬁsert maskinnamn p

a Internett form eller

IP–adresse. Under sh og bashvil ein sette denne miljøvariabelen med:

$ DISPLAY=arion.iﬁ.unit.no:0

$ export DISPLAY

Under csh ville dette bli:

% setenv DISPLAY arion.iﬁ.unit.no:0

21.3. “SKRIVEBORDSMENYEN” 203

Skal ein kun sitje lokalt p

a ei maskin p

a konsollet kan DISPLAY settast til

unix:0.0 eller kun :0.0. Vanlegvis vil oppstartrutinene vere s

apass inteligente

at denne miljøvariabelen bli sett rett (men det hender jo at ein g

ar litt i surr

. . . ). Dersom DISPLAY ikkje er sette riktig vil ein f

a ei feilmelding som liknar

a dette n

ar ein kjører startx.

% startx

xinit: Can’t open display

Dersom det oppst

ar andre feil som gjer at ikkje X Windows vi starte opp skal

det ligge ﬁlar som .xsession-errors eller .startx-errors p

a heime-katalogen der alle

feilmeldngar blir logga.

21.3 “Skrivebordsmenyen”

Under X Windows har ein ikkje denne menyen øverst p

a skjermen som ein ﬁnn

under MS–Windows og Finder. Istaden har ein s

akalla skrivebordsmeny”,—

denne blir først synleg dersom ein ﬂyttar musemarkøren utanom vindua og

trykker p

a ein museknapp. Vanlegvis vil ein ha forkjellige menyar for kvar

museknapp. Det er vanleg

a legge applikasjonar under ein meny, vindusoperasjonar

a ein annan og ein meny for gjennﬁnning av vindu p

a den siste. Dette er ikkje

standardisert og kan konﬁgurerast forskjellig (som eg nemnde tidlegare s

a kan

utsj

anad og betening vere veldig forskjellig,— det er stort sett opp til system-

administrators og brukarane sin oppﬁnnsomhet korleis en vil konﬁgurere det

miljøet ein skal arbeide under). Denne skrivebordsmenyen set ein opp i opp-

startﬁla for vindushandteraren. Fr

a applikasjonsmenyen vil ein typisk kunne

starte opp applikasjonar, p

a vindusoperasjonar kan ein manipulere p

a vindu

som f.eks ikonisere vindu, legge dei i bakgrunnen, ﬂytte, endre størrelse eller

drepe vindu. Menyen for gjenﬁnning av vindu er ﬁn

a ha dersom ein har man-

ge vindu og ikkje kan ﬁnne igjen det ein er p

a jakt etter . . . D

a er det berre

a p

a skrivebordsplata og trykke fram menyen og velge det vinduet ein skal

ha,— dermed vil det vinuet bli lagt fremst p

a skjermen. Skrivebordmenyen

kan ha hierariske menyar slik at ein kan gruppere ting som høyrer logisk sa-

man. Figur 21.4 er eit eksempel p

a korleis ein slik meny kan sj

a ut,— dette er

Figur 21.4: Bordplatemeny under ctwm

204 KAPITTEL 21. VINDUSSYSTEMET X WINDOWS

standardoppsettet p

a instituttet sine maskiner som kjører X Windows. Her er

det underteikna som har prøvt

a lage ein oppsett som skal vere logisk og rime-

leg enkelt

a bruke . . . Som ein kan sj

a er menyen delt opp i nye undermenyar,—

dette er eit forsøk p

a katalogisere program/funksjonar i logiske enhetar.

21.4 Generiske X kommandolinje parametre

Alle program for X Windows har ein del kommandolinje parametre som er

felles,— dette er opsjonar som kontrollerer utsj

anaden p

a skjermen. Ein kan

f.eks spesiﬁsere geometrien -geometry (dvs. størrelsen og posisjonen for vinduet

a skjermen), farge, fontar, namnet p

a vinduet og ikonet for

a nemne ein del.

Desse parametrane kan vere greie

a bruke for

a lage ein mal for korleis vindu

skal opptre.

21.4.1 Geometry

For

a kontrollere størrelse og posisjon,— brukar ein parameteren -geometry der-

etter spesiﬁkasjonen p

a forma:

KOLONNERxREKKER+XPOS+YPOS

For f.eks xterm (som er terminalemuleringsprogrammet under X Windows) vil

KOLONNER og REKKER vere antall tegn i breidde og høgde, XPOS og YPOS

vil vere den initielle posisjonen for vinduet m

alt i antal pixel fr

a øverste venster

hjørne av skjermen. Eksempel p

a ein slik kommando:

zevs% xterm -geometry 80x24+100+200 &

For

a velge ein standard plassering av eit xterm–vindu kan en f.eks berre oppgje

geometri slik som dette :

zevs% xterm -geometry 80x24 &

Plasseringa av vinduet er avhengig vindushandterer,— brukar ein twm, fvwm,

ctwm eller i det heile ein vindushandterer som er —aga etter mal av twm vil dei

som standard spørje brukaren etter plassering dersom dette ikkje er oppgitt p

kommandolinja eller p

a anna m

ate. Medan andre vindushandterar som f.eks

mwm (MOTIF), olwm og olvwm (Open Look) vil plassere vindua i ein standard

posisjon p

a skjermen.

I tilleg kan ein be om standard størrelse ved berre

a oppgje plassering p

a skjer-

men:

zevs% xterm -geometry +200+200 &

Legg merke til at alle andre klientar enn xterm krev at ein oppgje størrelse i

antall pixlar,— dersom du gjer denne tabben vil vindua sj

a veldig rare ut.

Det ﬁnst ein m

ate til

a oppgje plassering p

a skjerm og det er relativt til nedre

høgre hjørne p

a skjermen,— dette gjer ein ved

a sette - (minusteiknet) framfor

posisjonen.

zevs% xterm -geometry 80x24-500-400 &

I tilleg kan ein bruke kombinasjonar av dette,— som f.eks:

21.4. GENERISKE X KOMMANDOLINJE PARAMETRE 205

zevs% xterm -geometry 80+24-700+50 &

21.4.2 Fontar

Typen font som skal brukast innanfor eit vindu kan ein

og spesiﬁsere p

a kommando-

linja. Til dette brukar ein opsjonen font,— deretter namnet p

a fonten:

zevs% xterm -font 6x10 &

Her er namnet p

a fonten det namnet som er kjend for X Windows. Sidan dei

ﬂeste X Windows implementasjonane støttar mange fontar (enkelte opp mot

600 typar),— kan det vere vanskeleg

a velge. For

a hjelpe ti— med dette ﬁnst

det ein klient xlsfonts (X list fonts) som kan hjelpe til med dette:

arion% xlsfonts

-adobe-courier-bold-o-normal–0-0-100-100-m-0-iso8859-1

-adobe-courier-bold-o-normal–0-0-75-75-m-0-iso8859-1

-adobe-courier-bold-o-normal–10-100-75-75-m-60-iso8859-1

-adobe-courier-bold-o-normal–11-80-100-100-m-60-iso8859-1

6x10

8x13

8x13bold

9x15

ﬁxed

lucidasanstypewriter-bold-24

lucidasanstypewriter-bold-8

nil2

olcursor

olglyph-10

olglyph-12

olglyph-14

olglyph-19

r14

r16

r24

rk14

rk16

rk24

variable

xhextris

xmahjongg

arion%

Som ein kan sj

a kjem fontnamn p

a mange former, dei lange namna inneheld

opplysningar som størrelse, oppløysing (i antal punkt pr. tomme) og anna in-

formasjon. Dei kortare namna er aliasar for fontar med lenger namn,— dermed

206 KAPITTEL 21. VINDUSSYSTEMET X WINDOWS

er det mange repetisjonar av dei same fontane sjølv om namnet er forskjellig.

Dersom ein vil bruke ein font som har eit langt mamn,— kan ein spesiﬁsere det

med jokerteikn:

*-courier-bold-o-normal–*-100-*

Som ein ser er dette tilstrekkeleg for

a spesiﬁsere namnet for den første fonten

i lista.

For

a kikke nærare p

a ein font, kan ein bruke programmet xfd(X font display):

arion% xfd -fn ”*-courier-bold-o-normal–*-100-*”&

Legg merke til at vi brukar g

aseauge rundt jokerteikna,— dette m

a vi gjere for

at ikkje skallet skal oppfatte det som jokerteikn for ei ﬁl. Dermed f

a vi opp eit

vindu som dette: Dersom ein p

a same m

ate spesiﬁserer fontar til xlsfonts vil

Figur 21.5: Valg av fontar med xfd

den prøve

a ﬁnne alle fontar som passar til jokerteikna.

arion% xlsfonts “*-courier-bold-o-normal–*-100-*”

-adobe-courier-bold-o-normal–0-0-100-100-m-0-iso8859-1

-adobe-courier-bold-o-normal–10-100-75-75-m-60-iso8859-1

-adobe-courier-bold-o-normal–11-80-100-100-m-60-iso8859-1

-adobe-courier-bold-o-normal–14-100-100-100-m-90-iso8859-1

-adobe-courier-bold-o-normal–17-120-100-100-m-100-iso8859-1

-adobe-courier-bold-o-normal–20-140-100-100-m-110-iso8859-1

-adobe-courier-bold-o-normal–25-180-100-100-m-150-iso8859-1

-adobe-courier-bold-o-normal–34-240-100-100-m-200-iso8859-1

arion%

Fontane ligg spreidd p

a ein eller ﬂeire katalogar, desse katalogane kan ein liste

ut med kommandoen xset -q.

21.4.3 Fargar

a alle X klientar kan ein sette forgrunns– og bakgrunnsfarge med henholdsvis

opsjonane -fg og -bg. Begge desse kan ta normale engelse fargenamn som f.eks

“white”, “black” osv. . .

21.5. NYTTIGE PROGRAM UNDER X WINDOWS 207

arion% xterm -bg blue -fg white &

Det skal visstnok ﬁnnast ein klient xcolors som skal liste ut alle fargar for den

aktuelle X server. Dette er muligens ein X klient som er spesiﬁkk for Open Look.

Dersom ein brukar monochrom er det nok best

a holde seg til kvit bakgrunns-

farge og svart forgrunn eller omvendt.

21.4.4 Namn p˚a vindu

For

a spesiﬁsere eit namna p

a vinduet brukar ein opsjonen title, -tl eller -T, som

tek ein streng som parameter. Ein kan ogs

a gje ikonet for vinduet ein namn

med opsjonen -n eller -in (for icon name).

arion% xterm -title “Dette er vinduet mitt” -in “Vinduet mitt” &

Vanlegvis vil namnet p

a ikonet vere det same som namnet p

a vinduet, men dei

ﬂeste applikasjonar vil bruke applikasjonsnamnet p

a ikonet.

21.4.5 Opsjonen -help

Dei ﬂeste X klientar støttar opsjonen -help, n

ar denne vert brukt skal klienten

liste ut alle mulige opsjonar p

a kommandolinja og avslutte.

21.5 Nyttige program under X Windows

Det ﬁnst etter kvart ganske mange program under X Windows,— spel, hjelpe-

program som f.eks xlsfonts og større programsystem som teikneprogram, rekne-

ark, programmeringsverktøy osv. . . Eg kan prøve

a sette opp ein tabell med be-

skrivelse over dei applikasjonane som vi har tilgjengeleg p

a v

are maskiner (eg

tek forbehold om feil i lista . . . ).

Namn Type Beskrivelse

twm Vindushandterer Kjem som del X11 fr

a MIT

fvwm X11 fr

a MIT

tvtwm Samme som twm men med vituell skrivebord

ctwm Tilnærma same som tvtwm

mwm Motif

olwm Open Look

olvwm Open Look med virtuell skrivebord

xauth Hjelpeprogram Vedlikeheld autorisajonsliste for tilgang

xev Viser innhold av X hendelsar

xfd Viser alle fontar

xhost Autoriserer maskiner som kan vise vindu p

a skjermen

xlock L

aser skjermen, passord for ny tilgang

xlsfonts Listar alle font-namn

xmodmap Lastar inn nytt tastatur-utlegg

208 KAPITTEL 21. VINDUSSYSTEMET X WINDOWS

xpr Lagar PostScript av ei bitmapﬁl

xrdb Lastar ressursar inn i miljøet

startxcmd Startar X klientar p

a andre maskiner

xrefresh Oppfriskar skjermen

xset Set brukar preferansar

xwud Viser eit vindu som er dumpa av xwd

xwd Dumpar eit vindu som bitmap til ﬁl

xload Vider belastning p

a maskin

xedit Editor Enkel teksteditor

textedit Open Look

emacs EDITOREN !

epoch X Windows versjonen av emacs

xcctool Programmering Frontend til cc

xxgdb Debugger

xcalc Applikasjonar Kalkulator

xclipboard Klippebord

xv Vising og manipulasjon av gif,jpeg,bitmap . . .

xpaint Teikneprogram

xﬁg Det same her

idraw her ogs

xspread Lotus 1-2-3 kompatibelt rekneark

xpostit Post-It for X Windows

ghostview Preview for PostScript-ﬁlar

xdvi Visning av DVI-ﬁlar

xman Visning av manual-sider

xalarm Vekkerklokke med beskjed

xcdplayer For speling av CD-er

xloadimage Visning av gif,jpeg o.l.

xmosaic WWW klient

xrn Newslesar

xgopher Gopher-klient

x3270 tn3270 emulator

xbiff Varslar n

ar ein mottek e-post

xmailtool E-post-klient

mpeg play Avspeling av MPEG

xgrasp Avspeling av DL

ghostview Førehandsvisning av PostScript-ﬁlar

hexcalc Kalkulator for desimal, heksa, oktal og binær base

oleo GNU sitt rekneark

xanim Avspilling av ﬂeire typar animasjonar

xautolock Automatisk l

asing av skjerm etter inaktivitet

xbibtex Hjelpeverktøy for BibT

xcb Klippebuffer, nyttig verktøy !

xcoral Mini-emacs med full menystyring

xgraph Program for

a vise grafer

21.6. X WINDOWS OG SIKKERHET 209

xless Less for X Windows

xmail Graﬁsk frontend til mail

xmgr Plotteprogram

xpt Det periodiske system

xviewgl Visning av .gl

xlatex Kommando-meny for L

xmahjong Leiketøy

xtetris Tetris for X Windows

xhextris Tetris med 8-kanta brikker

xlander Lander for X

xchess No comments !

spider Kabal

xbombs Bømbs!

xeyes Dei berømde augene

xlogo Den like berømde X-logoen

xblackjack Black-Jack

xpilot Krigsspel for ﬂeire samtidige brukarar i nettet

21.6 X Windows og sikkerhet

Under X Windows operer ein med begrepet display,— dette er ein logisk kon-

septuell konstruksjon. Symbolet for eit display er denne miljø-variabelen DIS-

PLAY (jmfr. tidelegare omtale). Denne miljøvariabelen best

ar av ﬂeire delar.

Eks:

zevs# echo $DISPLAY

skjorta.iﬁ.unit.no:0.0

zevs#

For det første kan ein ut fr

a denne DISPLAY–variabelen sj

a at transportlaget er

TCP/IP. Maskin-namnet er representert p

a forma maskin.eit.eller.anna.domene,—

deretter kjem representasjonen av X server og display. P

a forma :0.0,— det

første tallet representerer X server og det andre display. Dette vil alt

a seie at

skjorta.ifi.unit.no:0

:0.0

:0.1

Figur 21.6: Handtering av ﬂeire skjermar

vi kan ha ﬂeire X-server prosessar p

a same maskin og ﬂeire display. La oss ten-

kje oss at vi har feire display p

a Xserver :0.

210 KAPITTEL 21. VINDUSSYSTEMET X WINDOWS

zevs# echo $DISPLAY

skjorta.iﬁ.unit.no:0.1

zevs#

Utan nokon form for aksesskontroll til Xserveren kan den som kjenner til dis-

play–et sende sine klientar dit,— dumpe skjermbildet eller avlytte tastetrykk.

Derfor har MIT X–Consortium laga ﬂeire metodar for aksesskontroll.

21.6.1 Kommandoen xhost

Eigentleg er dette ein gamal kommando for

a styre aksesskontrollen til begre-

pet display under X Windows. Denne kommandoen fungerer p

a maskinniv

slik at dette er ikkje ein fullgod m

ate

a sikre seg at ein ikkje f

ar uautorisert

tilgang.

arion# xhost

access control enabled, only authorized clients can connect

localhost

arion.iﬁ.unit.no

arion#

Her sjekkar ein kva for maskiner som kan sende klientar til denne maskina,—

i dette tilfellet kjører vi p

a maskina arion og som vi ser kan berre klientar p

arion sende klientar til arion. Dermed hindrar vi iallefall alle andre brukarar p

andre maskiner

a sende klientar

a sende til v

ar maskin.

arion# xhost +

access control disabled, clients can connect from any host

arion#

Dette vert fr

add uansett,— her har vi i praksis ingen kontroll med kven som

har tilgang. Av og til kan det vere nødvendig

a gje enkelte maskiner tilgang

p.g.a at programvaren er gamal og ikkje støttar dei siste metodane for akess-

kontroll. Ver spesielt nøye med

a kun gje desse maskinene tilgang og sett tilbake

aksessrettighetane etter at programmet er avslutta.

arion# xhost +zevs

zevs being added to access control list

arion#

Som standard vil alle maskinene v

are kun ha tilgang slik at lokal maskin har

lov til

a sende klientar til eigne X–serverprosessar. Det vil seie at i alle oppstart-

skript blir kommandoen xhost - kjørt. Det er likevel mogleg at andre bruka-

rar kan kan sende klientar kvarrandre p

a same maskin,— derfor har MIT X–

Consortium laga protokollen MIT–MAGIC–COOKIE–1.

21.6.2 Protokollen MIT–MAGIC–COOKIE–1

Protokollen MIT–MAGIC–COOKIE–1 baserer seg p

a mange m

atar p

a aksess-

rettighetane for ﬁlar i UNIX. P

a heimekatalogen opprettar ein ei ﬁl .Xauthority,

denne skal kun vere lesbar og skrivbar for eigar.

21.6. X WINDOWS OG SIKKERHET 211

zevs# ls -al .Xauthority

-rw——- 1 trondk 47 Nov 5 20:12 .Xauthority

zevs#

I denne ﬁla ligg det innslag som inneheld følgande parametre. Det symbols-

ke namnet for display dvs. verdien av miljø-variabelen DISPLAY, protokoll

den s

akalla COOKIE. Begrepet COOKIE blir brukt om ein hexadesimal streng

som er ein slags nøkkel for

a kunne aksessere Xserveren. For kvar gong ein kli-

ent skal kontakte Xserveren vil Xserver-prosessen sl

a opp i denne ﬁla og hente

ut denne strengen og be om

a f

a tilsvarande streng fr

a klienten. Dersom begge

strengane er like vil Xserveren la klienten f

a tilgang. Formatet p

a .Xauthority er

ikkje lesbart,— derfor m

a ein bruke programmet xauth for

a kunne manipulere

a innholdet i ﬁla.

arion# xauth

Using authority ﬁle /home/zevs/iﬁtrondk/.Xauthority

xauth> help

add dpyname protoname hexkey add entry

exit save changes and exit program

extract ﬁlename dpyname... extract entries into ﬁle

help [topic] print help

info print information about entries

list [dpyname...] list entries

merge ﬁlename... merge entries from ﬁles

nextract ﬁlename dpyname... numerically extract entries

nlist [dpyname...] numerically list entries

nmerge ﬁlename... numerically merge entries

quit abort changes and exit program

remove dpyname... remove entries

source ﬁlename read commands from ﬁle

? list available commands

xauth>

Her har vi starta opp xauth og utført kommandoen help. Programmet er laga

slik at ein treng ikkje

a starte det opp første og gje kommandoar etterp

a. Ein

kan godt bruke programmet i batch–kommandoar,— som f.eks xauth list eller

xauth remove $DISPLAY. P

a v

are maskiner har eg laga programmet cookie som

lagar ein tilfeldig heksadesimal streng som kan brukast for

a lage nøklar til

xauth i batch–kommandoar. Den vert brukt p

a følgande m

ate:

zevs# xauth add :0 . ‘cookie‘

zevs#

Punktumet i kommandoen er ein alias for protokollen MIT–MAGIC–COOKIE–

1,— dei andre protokollane brukar andre tegn. Etter at ein har lagt inn nøkkel

for display kan ein sjekke med kommandoen:

zevs# xauth list

Det er litt feil

a kun snakke om protokollen MIT–MAGIC–COOKIE–1 fordi det vert brukt ﬂeire

slike protokollar under X Windows. I tillegg til MIT–MAGIC–COOKIE–1 vert det brukt XDM–

AUTHORIZATION–1 og SUN–DES–1. I v

art tilfelle vert det kun brukt MIT–MAGIC–COOKIE–1

fordi eksportreglane i USA ikkje tillet

a eksportere DES–teknologi til andre land.DES=Data En-

cryption Standard

212 KAPITTEL 21. VINDUSSYSTEMET X WINDOWS

zevs/unix:0 MIT-MAGIC-COOKIE-1 2bbc8f6f31d7147c14b9b10515de155a57a

zevs#

Ved feil i .Xauthority eller forsøk p

a tilgang til ein Xserver utan nøkkel vil ein

zevs# xterm &

Xlib: connection to ”:0.0refused by server

Xlib: Client is not authorized to connect to Server

Error: Can’t open display: :0.0

zevs#

a v

are maskiner vil dette ikkje vere noko problem,— stort sett vil ein logge

inn via xdm (X Display Manager ),— dette programmet vil som standard lage

ein tilfeldig nøkkel eller COOKIE for den som loggar inn. I tilegg har ein kun

ein heimekatalog i nettet og dermed er .Xauthority–ﬁla den samme uansett kva

maskin ein brukar. Problemet oppst

ar n

ar ein loggar p

a andre maskiner der ein

har ein anna heimekatalog. Derfor m

a ein overføre riktig innslag i .Xauthority

over til heimekataloen p

a den andre maskina. P

a UNIT har ein laga eit program

for

a automatisk overføre COOKIE og starte klientar p

a andre maskiner. Dette

programmet heiter startxcmd.

zevs# startxcmd vier.idt.unit.no

zevs#

Dersom ein startar startxcmd kun med maskinnamnet som parameter vil ein

starte opp ein xterm p

a denne maskina. Ønskjer ein

a starte opp noko anna enn

xterm kan ein spesiﬁsere kommandoen etter maskinnamnet.

zevs# startxcmd vier.idt.unit.no xmaple

zevs#

Dersom ein ikkje ﬁnn denne kommandoen m

a ein ta i bruk xauth sine batch–

mulighetar og programmet xon.

zevs# xauth extract - $DISPLAY | rsh vier.idt.unit.no xauth merge -

zevs# xon vier.idt.unit.no xmaple &

zevs#

Programmet xon startar klientar p

a andre maskiner men er mykje meir primi-

tiv enn startxcmd,— men i prinsippet kan ein seie at xon gjer det same som

startxcmd.

I X11R6 har ein teke i bruk sikkerhetsprotokollen kerberos,— sidan dette er ri-

meleg ferskt har eg end

a ikkje hatt mulighet til

a sette meg inn i hverken teorien

eller korleis kerberos fungerer i praksis. Det er iallefall liten tvil om at kerberos

vil blir brukt i alle sikkerthetsmekanismer for distribuert databehandling som

X Windows, fjerninnlogging, DCE (Distributed Computing Enviroment ), osv. . .

21.7 Ressursdatabasen

Under X Windows opererer ein med begrepet ressursar,— dette er verdiar for

paramtre som kan settast i applikasjonar. Vanlegvis er dette geometri, fontar,

fargar osv. . . ,— og desse kan ein legge inn i ein ressursdatabase. Ved

a bruke

21.7. RESSURSDATABASEN 213

denne databasen kan ein enkelt og greit sette desse parameterane utan

a bruke

lange og innﬂøkte kommandolinjer. Alle innslag kan faktisk settast p

a kvart

enkelt vindu.

Alle ressursar kan skrivast inn i ei vanleg testﬁl og vert lasta inn i miljøet n

ein sesjon vert starta opp. Alle applikasjonar under X Windows har ei ﬁl som

er global.- der alle standard parametre er deﬁnert. Vanlegvis vil denne ﬁla lig-

ge p

a /usr/lib/X11/app-defaults,— men dette kan ein forandre n

ar applikasjonen

vert kompilert

. Vil ein ha sine eigne ressursar legg ein dette i ﬁla .Xdefaults

a heime-katalogen. Ressursane i denne ﬁla vert ﬂetta saman med dei globale

ressursane.

Formatet i desse ﬁlane best

ar av namn-verdi par. Desse namna kan vere spesi-

ﬁkke for applikasjonar,— men dei kan ogs

a inneholde jokerteikn som gjer at

ein kan bruke dei som globale ressursar. Namna inneheld kombinasjonar av

store og sm

a bokstavar og ein m

a passe p

a f

a desse og jokerteikna rett for at

dei skal fungere som forventa.

zevs# cat .Xdefaults

SunSourceBrowser.Consider

Case: 1

SunSourceBrowser.Show Match Context: 1

SunSourceBrowser.Show Other Query Match Primary Arrow: 1

SunSourceBrowser.Wrap Match Line: 0 Scrollbar.JumpCursor: True

xterm*loginShell: true

xterm*scrollBar: true

xterm*saveLines: 5000

xterm*geometry: 80x24

xterm*font: -adobe-courier-medium-r-normal–14-140-75-75-m-90-iso8859-1

xterm*curses: true

basicLocale: C

displayLang: C

inputLang: C

numeric: C

timeFormat: C

xrn*geometry: 700x700

xrn.tmpDir: /tmp

xrn*replyTo: Trond.Kandal@iﬁ.unit.no

xrn*deadLetters: /dead.article

zevs#

Kvart innslag i denne ﬁla m

a st

a p

a ei linje, blanke linjer bli ignorert. Kommen-

tarar kan st

a bak teiknet ! og fortsette til enden p

a linja. Namn til venstre p

linje, som endar med : (kolon),— deretter mellomrom eller tabulator og resten

av linja er verdien for ressursen. Ein kan i mange tilfeller fortsette linja dersom

Som regel vil dei ﬂeste system avvike fr

a dette fordi det er upraktisk

a blande lokale installa-

sjonar med operativsystemet n

ar ein skal oppgradere operativsystemet. Derfor vil dei ﬂeste sys-

temadministratorar legge X Windows under /usr/local/X11 og bibliotek o.l. under /usr/local/lib/X11.

a UNIT brukar vi store for

a distribuere programvaren automatisk,— derfor vil ein ﬁnne slike

installasjonar under /store/bin og /store/lib/X11.

214 KAPITTEL 21. VINDUSSYSTEMET X WINDOWS

ein endar linja med ein \.

Namna i ﬁla er kontruert hierarkisk med applikasjonsnamnet først, deretter

namnet p

a vindu,— og til slutt ressursnamnet. Sjølv om ein kan sette ressur-

sar uavhengig av applikasjon og vindu,— kan ein erstatte alle komponentar i

namnet unntatt ressursnamnet med *,— som betyr alle desse komponentane.

*bitmapFilePath: /home/zevs/iﬁ/trondk/bitmap:/usr/include/X11/bitmap

Dette vil sette bitmap–stien for alle applikasjoner som kan bruke denne ressursen,—

medan

Xterm*Foreground: white

vil sette forgrunnen til kvitt for alle xterm–vindu. Vanlegvis vil ein ﬁnne dei res-

sursane som kan forandrast i manualsida for alle applikasjonar under X Win-

dows.

Kapittel 22

Systemadministrasjon

Etter at eg skreiv dette kurset har ef f

att mange henvendelsar om

a skrive meir

om systemadministrasjon for UNIX. Det har eg no tenkt

a gjere. . .

Problemet er at UNIX er ganske kompleks og det er vanskeleg

a vete kor ein

skal starte.

Eg f

ar ta ein sjanse og starte med det heilt grunnleggande og s

a f

ar g f

a kritikk

og heller omorganisere etter kvart.

215

Kapittel 23

Kjøyre-niv˚a

Den første prosesseb som blir strta opp p

a ei UNIX-maskiner er swapper,- etter

denne kjem init. Det er dette programmet som løfter ei UNIX-maskiner etter

aret slik at ein f

ar kontakt med maskina. B

ade BSD-UNIX og System V har

dette programmet og det fungerer stort sett likt,- bortsett fr

a at System V har

7 kjøyre-niv

a medan BSD-UNIX har berre 3

. Det er o

g berre System V som i

prinsippet opererer med kjøyre-niv

a ( i dokumentasjon bli dette omtala som

run-levels ) og som utnyttar dette. Før vi g

ar vidare med begrepa og organise-

ringa av kjøyre-niv

a kan vi kikke p

a kva vi meinar med dette:

0 Maskina er “nede”,- eller i boot-monitor. Ein kan sl

a av straumen eller

gje ein boot-kommando p

a konsollet for

a forandre modus.

1 Ein-bruker,- der er kun root som f

ar logge inn.

2 Fleir-brukar,- med alle baskgrunnsprosessar i gang likevel har ikkje ma-

skina full nettverkstilgang.

3 Same som niv

a 2,- men no med full nettverkstilgang.

4 Ubrukt (dvs. kan brukast dersom ein deﬁnerer sitt eige niv

a).

5 Naskina er “nede”,- dvs. straumen m

a sl

aast av og p

a for at maskina skal

skifte modus.

6 Restart-modus ( dvs. maskina er p

a veg ned og skal automatisk kome

opp igjen).

Kort sagt kan ein seie at alle niv

a unntatt 2, 3 og 4 er dei niv

a som der ei UNIX-

maskin er operasjonell. Alle andre niv

a er for administrasjon eller ein form for

nedkjøyringsmodus. Korleis kan en s

a vete kva for eit niv

a ein beﬁnn seg i?

Ved

a kjøyre kommandoen who.

hades# who -r

run level 3 Dec 15 10:34 2 1 .

hades#

ar eg seier at BSD-UNIX har 3 kjøyre-niv

a,- meinar eg 0=avsl

att/boot-monitor, 1=Ein-bruker,

2=Fleir-bruker

216

23.1. INITIERINGSFILA FOR INIT,- /ETC/INITTAB 217

Dei tre tala etter datoen er noverande niv

a, forrige niv

a og niv

aet før det igjen.

For

a forandre niv

a m

a ein ha root-tilgang og d

a kan ein gjere dette med init

eller shutdown. Litt avhengig av system vil du ﬁnne init i enten /etc eller i /sbin,-

shutdown vil ein vanlegvis ﬁnne i /usr/sbin. Komamndoen init er rimeleg enkel,-

det er berre

a spesiﬁsere eit nummer som parameter,- s

a vil maskina entre dette

niv

aet.

hades# init 6

Dermed vil maskina g

a over til niv

a 6,- dette eksemplet er ein enkel m

ate

restarte maskina. Eg har sett den brukt,- men eg trur ikkje likevel at eg vil

anbefale denne metoden.

Komandoen shutdown kommuniserer med init,- men har ein del ﬂeire paramet-

re og opsjonar. Opsjonen -g og eit nummer gjer at ein spesiﬁsere antal sekundar

før maskina vil skifte niv

a. I tillegg vil shutdown alltid kringkaste ei melding til

alle brukarar p

a maskina før den skiftar niv

hades# shutdown -g600 -i6 -y

Dette eksemplet vil restarte maskina om 5 minutt. Opsjonen -i ( init-state) og 6

talet fortel at niv

aet skal settast til niv

a 6. Opsjonen -y er teke med fordi at shut-

down skal forandre kjøyre-niv

a utan

a be om ekstra bekreftelse. Den same kom-

mandoen med init ( som er vist i forrige eksempel ) vil ogs

a sende ut ei krin-

kasta melding,- men vil forandre niv

a umiddelbart utan at brukararne hadde

att sjanse til

a lagre og logge seg ut.

23.1 Initieringsﬁla for init,- /etc/inittab

Fila /etc/inittab er som namnet tilseier initieringsﬁla for init. Dem inneheld ei

liste med askjonar som skal utførast n

ar ei UNIX-maskin skiftar kjøyre-niv

Denne ﬁla kjem ifr

a Linux,- denne er ikkje heilt typisk for UNIX System V.

# inittab This file describes how the INIT process should set up

# the system in a certain run-level.

# Version: @(#)inittab 2.04 17/05/93 MvS

# 2.10 02/10/95 PV

# Author: Miquel van Smoorenburg, <miquels@drinkel.nl.mugnet.org>

# Modified by: Patrick J. Volkerding, <volkerdi@ftp.cdrom.com>

# Default runlevel.

id:5:initdefault:

# System initialization (runs when system boots).

si:S:sysinit:/etc/rc.d/rc.S

# Script to run when going single user (runlevel 1).

su:1S:wait:/etc/rc.d/rc.K

218 KAPITTEL 23. KJØYRE-NIV

# Script to run when going multi user.

rc:123456:wait:/etc/rc.d/rc.M

# What to do at the "Three Finger Salute".

ca::ctrlaltdel:/sbin/shutdown -t5 -rfn now

# Runlevel 0 halts the system.

l0:0:wait:/etc/rc.d/rc.0

# Runlevel 6 reboots the system.

l6:6:wait:/etc/rc.d/rc.6

# What to do when power fails (shutdown to single user).

pf::powerfail:/sbin/shutdown -f +5 "THE POWER IS FAILING"

# If power is back before shutdown, cancel the running shutdown.

pg:0123456:powerokwait:/sbin/shutdown -c "THE POWER IS BACK"

# If power comes back in single user mode, return to multi user mode.

ps:S:powerokwait:/sbin/init 5

# The getties in multi user mode on consoles an serial lines.

# NOTE NOTE NOTE adjust this to your getty or you will not be

# able to login !!

# Note: for ’agetty’ you use linespeed, line.

# for ’getty_ps’ you use line, linespeed and also use ’gettydefs’

c1:1235:respawn:/sbin/agetty 38400 tty1 linux

c2:1235:respawn:/sbin/agetty 38400 tty2 linux

c3:5:respawn:/sbin/agetty 38400 tty3 linux

c4:5:respawn:/sbin/agetty 38400 tty4 linux

c5:5:respawn:/sbin/agetty 38400 tty5 linux

c6:45:respawn:/sbin/agetty 38400 tty6 linux

# Serial lines

#s1:45:respawn:/sbin/agetty 19200 ttyS0 vt100

#s2:45:respawn:/sbin/agetty 19200 ttyS1 vt100

# Dialup lines

#d1:45:respawn:/sbin/agetty -mt60 38400,19200,9600,2400,1200 ttyS0 vt100

#d2:45:respawn:/sbin/agetty -mt60 38400,19200,9600,2400,1200 ttyS1 vt100

# Runlevel 4 used to be for an X-window only system, until we discovered

# that it throws init into a loop that keeps your load avg at least 1 all

# the time. Thus, there is now one getty opened on tty6. Hopefully no one

# will notice. ;ˆ)

# It might not be bad to have one text console anyway, in case something

# happens to X.

x1:4:wait:/etc/rc.d/rc.4

23.1. INITIERINGSFILA FOR INIT,- /ETC/INITTAB 219

# End of /etc/inittab

Grovt sett kan ein dele inn inittab i 4 delar, som er delt med kolon.

id:niv˚a:aksjon:prosess

id skal vere identiﬁkasjon av prosessen,- kan vere fr

a 1 til 4 teikn.

niv˚a kjøyre-niv

aet som denne aksjonen skal utførast.

aksjon eit reservert ord som fortel init kva den skal gjere.

prosess den kommandoen som skal utførast.

Den første linja i inittab som ikkje er kommentert vekk:

id:5:initdefault:

fortel at UNIX-maskina skal opp p

a dette niv

aet n

ar den startar,- dersom det

ikkje er oppgjeve noko anna som parametre til boot-programmet. Aksjonane

kan variere litt fr

a system til system, men her dei vanlege aksjonane som ein

vil ﬁnne i /etc/inittab.

boot dette innslaget er brukt ved oppstart av maskina,- men ikkje i andre sa-

manhengar.

sysinit dette innslaget m

a kjøyrast før ein kan kome i kontakt med maskina

via konsollet ( som vi ser kjøyrere init skriptet for

a kome opp i ein-bruker.

bootwait dette innslaget vert brukt ved oppstart av maskina,- init skal vente

til prosessen er ferdig eller døyr. init vil heller ikkje starte prosessen p

nytt dersom den feilar.

once n

ar kjøyre-nov

aet er n

add vil init starte denne prosessen,- init vil ikkje

vente til prossen er ferdig.

off dersom prosessen kjøyrer vil init sende ein melding og drepe denne pros-

sen innan 20 sekund.

powerfail denne prosessen vart starta dersom maskina trur at straumen vert

broten. Signal 19 er som regel ein indikasjon p

a straum-brot.

powerwait|powerokwait dersom straumen kjem tilbake før maskina har g

att

ned vil init prøve

a ta den opp igjen.

wait init skal starte denne prosessen og vente til den er ferdig før den g

ar vi-

dare.

syncinit denne opsjonen fortel init det nye intervallet for synkronisering av

minne med disken. Dvs. kor ofte init skal skrive modiﬁserte buffer i min-

net ut p

a disk.

respawn fortel at init skal starte denne prosessen og restarte den igjen kvar

gong den stoppar.

220 KAPITTEL 23. KJØYRE-NIV

23.2 K* og S* skript

Kjøyre niv

a hadde hatt lite

a seie dersom det ikkje hadde hatt ein praktisk

betydning,- det er her K* og S* skript kjem inn. Ei UNIX System V maskin delar

inn i kjøyre-niv

a fordi den skal utføre bestemte aksjonar for kvart kjøyre-niv

a /etc vil det ligge skript med namn /etc/rc0, /etc/rc1, . . . ,- som igjen vil utføre

skript som ligg i katalogane etc/rc0.d, /etc/rc1.d, /etc/rc2.d, . . . P

a desse katalogane

ligg dei s

akalla K* og S* skripta. Alle skript som startar med K skal utførast n

maskina g

ar ned eit kjøyreniv

a og S skripta skal utførast n

ar maskin g

ar opp

eit kjøyreniv

hades# ls -l /etc/rc2.d

total 48

-rwxr--r-- 4 root 318 Sep 27 1993 K20lp

-rwxr--r-- 5 root 1166 Sep 27 1993 K60nfs.server

-rwxr--r-- 5 root 1160 Sep 27 1993 K65nfs.client

-rwxr--r-- 3 root 516 Sep 27 1993 K92volmgt

-rw-r--r-- 1 root 1369 Sep 27 1993 README

-r-xr--r-- 2 root 369 Sep 27 1993 S00sxcmem

-rwxr--r-- 3 root 423 Sep 29 1994 S01MOUNTFSYS

-rwxr--r-- 2 root 2035 Sep 27 1993 S05RMTMPFILES

-rwxr--r-- 2 root 883 Sep 27 1993 S20sysetup

-rwxr--r-- 2 root 543 Sep 27 1993 S21perf

-rwxr-xr-x 2 root 305 May 27 1993 S30sysid.net

-rwxr--r-- 4 root 1249 Sep 27 1993 S47asppp

-rwxr--r-- 2 root 2915 Sep 27 1993 S69inet

-rwxr--r-- 2 root 202 Sep 27 1993 S70uucp

-rwxr--r-- 4 root 3106 Jun 21 1994 S71rpc

-rwxr-xr-x 2 root 398 May 27 1993 S71sysid.sys

-rwxr-xr-x 2 root 1579 May 27 1993 S72autoinstall

-rwxr--r-- 2 root 1456 Sep 27 1993 S72inetsvc

-rwxr--r-- 4 root 557 Sep 27 1993 S73autofs

-rwxr--r-- 5 root 1160 Sep 27 1993 S73nfs.client

-rwxr--r-- 4 root 531 Sep 27 1993 S74syslog

-rwxr--r-- 4 root 480 Sep 27 1993 S75cron

-rwxr--r-- 2 root 134 Sep 27 1993 S80PRESERVE

-rwxr--r-- 4 root 318 Sep 27 1993 S80lp

-rwxr--r-- 4 root 833 Sep 27 1993 S88sendmail

-rwxr--r-- 4 root 408 Jun 21 1994 S88utmpd

lrwxrwxrwx 1 root 31 Aug 10 1994 S89bdconfig -> ../init.d/buttons_n_dials-setup

-rwxr-xr-x 2 root 975 Sep 8 1993 S91gsconfig

-rwxr-xr-x 2 root 1258 Sep 8 1993 S91gtconfig

-rwxr-xr-x 2 root 1642 Sep 8 1993 S91leoconfig

-r-xr-xr-x 2 root 631 Sep 8 1993 S92rtvc-config

-rwxr--r-- 3 root 516 Sep 27 1993 S92volmgt

-rwxr--r-- 4 root 388 Sep 27 1993 S99audit

hades#

Som vi ser har skripta namn som startar med K eller S,- deretter eit to-sifra

nummer fr

a 00 til 99 og eit namn for operasjonen. Sifferet angje rekkefølgen

for n

ar skriptet skal utførast. Dei med lavast nummer vert utført først ( dette

23.2. K* OG S* SKRIPT 221

er det skallet som bestemmer fordi den vil sortere ﬁlnamn etter rekkefølgen

i tegn-tabellen og der vil tal kome før bokstavar og store bokstavar før sm

bokstavar). Eit eksempel p

a korleis /etc/rc0 kan sj

a ut:

#! /bin/sh

a=‘stty -g‘ # Save stty values for later restoration

echo ’The system is comin down.’

if [ -d /etc/rc0.d/K

]

then

for f in /etc/rc0.d/K

{

if [ -s ${f} ]

then

/bin/sh ${f} stop

}

for i in /etc/rc0.d/S

{

if [ -s ${f} ]

then

/bin/sh ${f} start

}

trap "" 15

kill -15 -1

sleep 10

/etc/killall 9 2>/dev/null

sleep 10

sync;sync;sync

/etc/umountall

stty $a 2>/dev/null # restore saved stty values

sync;sync

echo ’

The system is down.’

sync

Mange gongar vil ein oppleve at S* og K* skriptet er same ﬁl,- som regel vil

dette vere same ﬁla som er lenka til kvarande med ei hard lenke. I tillegg ogs

til ei ﬁl i ein anna katalog. Under Solaris 2.x vil ein som regel legge ﬁlane i

/etc/init.d og lenke ﬁlane inn til den aktuelle katalogen. Eit eksempel p

a ei ﬁl

som skal starte xdm ( X Display Manager ),- som er programmet som set opp

innloggingbilde via X Windows.

#! /bin/sh

#set -x

222 KAPITTEL 23. KJØYRE-NIV

killproc() { # kill the named process(es)

pid=‘/usr/bin/ps -ef | /usr/bin/grep $1 |

/usr/bin/grep -v grep | /usr/bin/grep -v /bin/sh |

/usr/bin/awk ’{print $2}’‘

if [ "${pid}" != "" ] ; then

echo $2

kill -TERM ${pid} > /dev/null 2>&1

}

case "$1" in

’start’)

# Start the server-prosess

if [ -f /store/bin/xdm -a -f /local/lib/X11/xdm/xdm-config ] ; then

echo ’Starting xdm...\c’

/store/bin/xdm -config /local/lib/X11/xdm/xdm-config &

echo ’ Done.’

;;

’stop’)

# Stopping the server-prosess

killproc \/store\/bin\/xdm "Stopping xdm..."

;;

)

echo "Usage: /etc/init.d/xdm.server { start | stop }"

;;

esac

exit 0

Som vi ser i dette tilfellet er K og S skriptet same skriptet,- forskjellen er at

K-skript blir kalla med “stop” som første parameter og S-skriptet med “start”,-

jmfr. eksemplet med /etc/rc0. Valgstrukturen med case . . . esac vil foreta dei nødvendige

operasjonane ut fr

a parametre.

Kapittel 24

DNS

24.1 Kvifor DNS?

Kvifor treng ein DNS? S

a lenge ein er tilknytta internet og brukar dei vanlege

tenestene som epost, WWW, fjerninnlogging . . . treng ein DNS. Utan DNS ville

ingen av desse tenestene fungere

Iallefall er det enklare for oss menneska

huske www.coop.no enn 85.19.206.22. Medan Internet end

a var ung laga ein /etc/

hosts som skulle ta seg av IP–adresse til namnkonvertering.

# @(#) ident. /etc/hosts

127.0.0.1 localhost

129.241.163.2 poseidon.ifi.unit.no poseidon

129.241.163.3 uranus.ifi.unit.no uranus

129.241.164.12 zevs.ifi.unit.no zevs

129.241.164.13 hades.ifi.unit.no hades

Dette vil fort vekse ein over hovudet dersom ein har mange maskiner

a drive.

Derfor er det enklare med ein namnetenar som der alle prossessar, maskiner

og brukarar kan sl

a opp.

DNS er ein stor distribuert database som deler opp Internet i eit hierarki (ogs

kalla domener) der ein eller ﬂeire maskiner er ansvarleg for sitt domene eller

hierarki

. Dersom det er ﬂeire namnetenarar for eit domene vil ein gjerne dele

dei inn i primær og sekundær.

24.2 Hierarki

Eit typisk domene er Universitetet i Trondheim,- unit.no med ei heil rekkje

subdomener. Som f.eks iﬁ.unit.no, nvg.unit.no og idt.unit.no. P

a øverste niv

unit.no vil maskina ludvig.unit.no svare p

a alle forespørslar til unit.no og ved

forespørslar til f.eks iﬁ.unit.no vil den vere sett opp til

a vidaresende dei til

zevs.iﬁ.unit.no. Det same med nvg.unit.no og idt.unit.no.

Det vil seie at det kunne fungere dersom du kan alle numeriske Internetadresser i hovudet.

Det vil seie at ein namnetenar kan vere ansvarleg for ﬂeire domener,— eller delegere eit do-

mene til ﬂeire namnetenarar.

223

224 KAPITTEL 24. DNS

no.

unit.no.

ifi.unit.no.

idt.unit.no.

nvg.unit.no.

...

Figur 24.1: Eit dns hierarki

I tillegg vil ludvig.unit.no vere sett opp som sekundær namnetenar for iallefall

dei ﬂeste subdomena p

a unit.no. Likevel vil kvart subdomene har kvar sin se-

kundære namnetenar i tillegg.

24.3 Interaksjon med /etc/hosts og /etc/resolv.conf

Kvar maskin i subdomenet m

a vete b

ade domeneadressa og adressa til den

namnetenaren som skal svare p

a forespørslar. Denne informasjonen ﬁnn ein i

ﬁla /etc/resolv.conf p

a alle UNIX–maskiner.

domain ifi.unit.no

nameserver 129.241.164.12

nameserver 129.241.109.109

nameserver 129.241.164.41

nameserver 129.241.1.5

Systemet som prøvar

a omforme eit namn til ei adresse,— eller ei adresse til eit

namn er ein del av kjernen p

a ei UNIX–maskin. N

ar ein kommando vert utført

f.eks ssh uranus, vil den først sjekke om /etc/resolv.conf ﬁnst,- og ﬁnne domene-

namn og namnetenar. Deretter vil den legge p

a domenenamnet p

a maskin-

namnet og sende det til namnetenar. Dersom namnetenaren ikkje ﬁnn namnet

skal den sl

a opp i /etc/hosts

24.4 Konﬁgurasjon av DNS

Konﬁgurasjonen for ein namnetenar vil vanlegvis ligge p

a ﬁla /etc/named.boot .

Grunnen til at ﬁla heiter named.boot,– kjem av at programmet som implemente-

rer sjølve namneteninga heiter named (NAMEserver Daemon). Dersom ei maskin

Som vanleg er mange leverandørar som lagar sin eigen vri. P

a maskiner med SunOS vil den

alltid først sl

a opp i /etc/hosts. Hos andre levrandørar er det vanleg

a p

averke rekkefølgen for opp-

slag v.h.a konﬁgurasjon i diverse ﬁlar.(Ultrix: /etc/svc.conf , Linux og Solaris 2.x: /etc/nsswitch.conf )

24.4. KONFIGURASJON AV DNS 225

er namnetenar vil ein ﬁnne igjen programmet i prosesslistinga som in.named el-

ler named. Fila /etc/named.boot skal:

• liste alle domene som maskina er namnetenar for.

• avgjere som maskina er primær eller sekundær namnetenar for dei do-

menene.

• ﬁnne ut kor maskina kan ﬁnne tilleggsinformasjon som deﬁnerer rolla for

namnetenaren i alle domener.

;

; #(@) ident. /etc/named.boot for ifi.unit.no

;

directory /var/domain

;

cache . named.cache

;

; type domene fil eller maskin

;

primary 0.0.127.in-addr.arpa. pz/0.0.127

primary ifi.unit.no. pz/ifi.unit.no

primary 163.241.129.in-addr.arpa. pz/163.241.129

primary 164.241.129.in-addr.arpa. pz/164.241.129

secondary nvg.unit.no. 129.241.161.10 sz/nvg.unit.no

secondary avh.unit.no. 129.241.1.5 sz/avh.unit.no

;

forwarders 129.241.109.109 ; where to send unresolved queries

Den første linja i ﬁla directory /var/domain gjer at namnetenarprogrammet skif-

tar katalog til /var/domain. Linja

cache . named.cache

fortel at programmet skal legge innholdet i denne ﬁla inn i cache–bufferet. Inn-

holdet i denne ﬁla skal fortelje kor ein kan ﬁnne maskiner som er tenarar for

“rotdomenet”(dvs. rotdomenet er blir angitt som “.”).

a kjem det linjer som set opp primære soner og sekundære soner. For alle

primære soner vil tenarprogrammet ﬁnne dataene p

a diverse ﬁlar p

a katalo-

gen pz (dvs. katalogen /var/domain/pz). For dei sonene den er sekundær namne-

tenar skal den først prøve

a sl

a opp i dei maskinene som er oppgitt med IP–

adresse,— deretter lokale ﬁlar. Desse lokale ﬁlane vert med jamne mellomrom

henta ned fr

a den primære namnetenaren (dette er alts

a ﬁlar som blir automa-

tisk oppdatert).

Til slutt forwarders,- dette er maskiner som kan motta rekursive forspørslar der-

som maskina ikkje kan ﬁnne adressene sjølv.

Alle kommentarar vert innleia med teiknet ; og fortset til slutten av linja (dette

er synes kanskje rart ettersom UNIX vanlegvis brukar teiknet # for

a innleie

kommentarar).

226 KAPITTEL 24. DNS

24.5 Domene ﬁlane

a domene iﬁ.unit.no har eg valgt

a legge ﬁlane p

a katalogen /var/domain/pz.

Som vi s

ag p

a /etc/named.boot vil ﬁlane heite det same som sonen, dei kan godt

ha andre namn, men eg har valgt dette for eg syns det er greit.

Fila iﬁ.unit.no skal ein ha ein autoritetspost.

;

$ORIGIN ifi.unit.no.

;

@ IN SOA zevs.ifi.unit.no. hostmaster.ifi.unit.no. (

120023 ; serial

86400 ; refresh

600 ; retry

259200 ; expire

86400 ) ; minimum TTL

;

@ IN NS zevs.ifi.unit.no.

@ IN NS hera.ifi.unit.no.

@ IN NS ludvig.unit.no.

@ IN NS runix.runit.sintef.no.

;

@ 129.241.164.12

;

zevs IN A 129.241.164.12

;

hera IN A 129.241.164.41

IN MX 10 zevs.ifi.unit.no.

;

hades IN A 129.241.164.13

IN MX 10 zevs.ifi.unit.no.

...

Dette er ﬁla for namn til IP–adresse oversetting,— og det er her dei ﬂeste res-

sursane vert lagt inn.

Alle soner skal starte med SOA,— det deﬁnerer eit domene og deklarere ein

autorisert maskin for dette domenet. Alle spørsm

al ang

aande namnetenaren

skal rettast til hostmaster@iﬁ.unit.no (legg merke til at @ er bytta ut med . for

forme ei lovleg epostadresse). I tillegg best

ar posten av 5 parametre som skal

regulere aktiviteten til namnetenaren.

Den første er eit serie nummer som skal assosierast med versjonen av dataene

i ﬁla. Dersom dataene vert forandra skal dette nummeret inkrementerast med

1 for

a reﬂektere at ﬁla er forandra. N

ar ein sekundær namnetenar sjekkar om

dataene er forandra vil den samanlikne sitt serienummer med serienummeret

a den primære namnetenaren. Dersom dei er forskjellig vil den sekundære

namnetenaren hente over soneﬁlane.

Den neste er oppfriskingsintervall. N

ar ein sekundær namnetenar har henta

24.5. DOMENE FILANE 227

over ﬁlane skal dette talet fortelje kor lenge den skal vente før den skal sjekke

a nytt om ﬁlane er forandra. Verdien er oppgjeve i sekundar.

Det neste talet fortel kor lenge den sekundære namnetenaren skal vente før

den prøvar p

a nytt dersom den f

ar svar fr

a den primære namnetenaren. Dette

talet er ogs

a i antal sekund.

Den 4. verdien angjev kor lenge ein sekundær namnetenar skal holde p

a data-

ene før den f

ar ein oppdatering fr

a den primære namnetenaren. Dersom den

ikkje f

ar oppdatering iløpet av 3 dagar (259200 sekund) vil den anta at datane

er feil og vil forkaste dei.

For

a lage minst mogleg nettraﬁkk vil ein namnetenar holde data lokalt,- derfor

har den ein TTL (Time To Live). All informasjon som vert halde i ein namnetenar

vil eksistere i dei antal sekund som er deﬁnert i TTL–posten.

Dataene for DNS er koda i eit standard ressursformat. Ei linje med data i det-

te formatet blir kalla ein Ressurs Post,— eller p

a engelsk Resource Record (RR).

Ressurs postar har formatet:

( eigar ) ( tid

a leve ) klasse type RDATA

Vanlegvis vil ein ikkje bruke TTL,- d

a dette er deﬁnert som standard i SOA.

For dei ﬂeste applikasjoner vil klassa vere IN,— som betyr Internet–system.

Det kan ogs

a vere CH for CHaos. Type deﬁnerer kva slags type data som skal

representerast,— type kan vere ein av følgande:

A Adresse post. Namn til TCP/IP–adresse.

NS Namneserver post. Set denne maskina til

a vere namne-server.

SOA Start Of Authority. Deklarere at denne maskina vil ha autoritet over dette

domenet.

MX Mail eXchanger. Deklarerer at maskina skal vere e–postserver for dette do-

menet.

PTR PoinTer Record. Peikar til eit domene eller ein TCP/IP til namn.

HINFO Host INFO. Dette er meir til informasjon om den aktuelle maskina.

F.eks type el. fabrikat og operativsystem.

RDATA er data for posten,— for SOA vil dataene vere epostadressa til system-

administrator og 5 numeriske verdiar. For ein NS–post, namnet p

a namnetenaren,—

og for ein A–post den numeriske IP–adressa.

For at DNS skal fungere smertefritt m

a ein i tillegg kunne gjere reversoppslag,—

dvs. IP–adresse til namn. Som eksempel p

a dette brukar eg ﬁla 164.241.129.

;

$ORIGIN 164.241.129.in-addr.arpa.

;

@ IN SOA zevs.ifi.unit.no. hostmaster.ifi.unit.no. (

120023 ; serial

86400 ; refresh

600 ; retry

259200 ; expire

228 KAPITTEL 24. DNS

86400 ) ; minimum TTL

;

@ IN NS zevs.ifi.unit.no.

@ IN NS hera.ifi.unit.no.

@ IN NS ludvig.unit.no.

@ IN NS runix.runit.sintef.no.

;

1 IN PTR lade-gw.unit.no.

;

12 IN PTR zevs.ifi.unit.no.

13 IN PTR hades.ifi.unit.no.

...

Kvar linje i denne ﬁla ein peikar som til eit fullt kvaliﬁsert namn,— n

ar ein

forespørsel p

a 129.241.164.13 vert motteke vil den returnere hades.iﬁ.unit.no.

Soneﬁla 0.0.127 deﬁnerer den s

akalla loopback for den lokale maskina,— den

skal ogs

a vere med eit namnetenaroppsett. Denne fortel korleis maskina skal

sende forespørslar til seg sjølv. Denne ﬁla vil sj

a slik ut:

@ IN SOA zevs.ifi.unit.no. hostmaster.ifi.unit.no. (

120023 ; serial

86400 ; refresh

600 ; retry

259200 ; expire

86400 ) ; minimum TTL

;

@ IN NS zevs.ifi.unit.no.

;

1 IN PTR localhost.

Den observante leser har kanskje lagt merke til at eg avsluttar alle fullt kvali-

ﬁserte namn med .. Dette er signalerer at namnet er eit fullt kvaliﬁsert namn,-

dersom ein ikkje avsluttar namnet med ein . vil namnetenaren legge til dome-

nenamnet.

...

12 IN PTR zevs

...

vil vere det same som:

...

12 IN PTR zevs.ifi.unit.no.

...

Teiknet . er med andre ord den s

akalla toppnoden i Internet ( p

a toppnoden i

Internet er domenenamnet .).

24.6 Signal

Etter at ein har f

att named opp

a g

a,— kan ein sende signal til programmet v.h.a

kill som vil enten andre oppførselen til programmet eller f

a den til

a gjere andre

24.6. SIGNAL 229

aksjonar.

HUP f

ar named til

a lese /etc/named.boot og alle soneﬁlane p

a nytt.

INT f

ar named til

a dumpe alle data p

a ﬁla /usr/tmp/named dump.db.

USR1 inkrementere loggeniv

aet med 1 kvar gong dette signalet vert sendt.

USR2 sl

ar av all logging.

ar named startar opp vil den skrive prosessidentiteten sin i ﬁla /etc/named.pid

. Dette er veldig hendig

a bruke f.eks i skallprogram.

Kapittel 25

Opprette brukarar

Noko av det første ein systemansvarleg m

a lære seg er

a opprette brukarar,—

derfor er dette kanskje ein av dei viktigaste kunnskapane ein treng. For

a kunne

gjere dette treng ein litt bakgrunnskunnskap om formatet p

a dei forskjellige

ﬁlane som ein treng

a oppdatere.

Ofte er oppretting av brukarar noko av det mest innﬂøkte ein kan gjere fordi

det eksisterer s

a mange m

atar

a gjere dette p

a. I tillegg har mange organisa-

sjonar s

a forskjellig politikk om tilgang til ﬁlar og ressursar. Ettersom ﬂeire og

ﬂeire organisasjonar blir meir og meir nettverksbaserte med forskjellige platt-

formar som skal dele ﬁlar og andre ressursar vert kompleksiteten end

a større.

Som regel ﬁnst det begrensingar n

ar ein skal kombinere forskjellige løysingar

og d

a er det ofte systemansvarleg som m

a ﬁnne ei løysing ved

a kombinere

brukarar og brukargrupper.

25.1 NIS, NIS+ eller Yellow Pages

ar det handlar om brukarar, UNIX og nettverk m

a ein ogs

a forklare om NIS

, NIS+ eller Yellow Pages. Det er litt feil

a samanlikne NIS+ med Yellow Pages,—

men prinsippet er stort sett det same. Yellow Pages er eigentleg det gamle nam-

net p

a NIS,— men p

a grunn av at namnet er patentbeskytta m

atte ein skifte

namn til NIS. Namnet NIS st

ar for Network Infomation Service og er ei katalog-

teneste som UNIX–maskiner brukar for

a dele passordﬁl, gruppeﬁl og ein del

andre ﬁlar over nettverk. Ein god del forenkla kan ein seie at dersom ein ikkje

har denne tenesta m

a ein sørge for

a oppdatere alle desse ﬁlane som NIS hand-

terer p

a alle maskiner i det nettverket ein skal administrere.

I eit nettverk der det blir kjøyrt NIS m˚a ein ha ein maskin som er s

akalla NIS–

master der ein oppdaterer dei ﬁlane som skal blir spreidd i nettverket. I tillegg

kan ein ha s

akalla NIS–slavar som ogs

a fungerer som ein slags MIS–master og

kan svare p

a forespørslar,— men desse maskinene f

ar berre kopi av ﬁlane som

dei legg p

a disk fr

a den som er NIS–master. Den siste typen er s

akalla NIS–

klientar som m

a gjere alle oppslag i katalogtenesta til enten NIS–slavar eller til

ein NIS–master. Alle typar maskiner har sjølvsagt ein lokal kopi av alle ﬁlane

230

25.2. FORMATET P

A PASSORDFILA 231

som blir distribuert av NIS,— men dersom den ikkje ﬁnn det den leitar etter vil

maskina sl

a opp i NIS.

NIS+ er vidareutvikling av NIS . Mykje av svakheten til NIS var at det i utgangs-

punktet var lagt lite vekt p

a sikkerhet d

a det vart utvikla. For

a bøte p

a dette

laga Sun Microsystems eit system som har mange likhetar med NIS ,— men

som internt er veldig forskjellig. Mellom anna er det lagt p

a kryptering p

all netttraﬁkk og ein kan lettare detaljstyre tilgangen til tenester og informa-

sjon. NIS hadde ogs

a store kapasitetsproblem dersom nettverket var stort og ei

stor mengde av maskiner heile tida skulle ha oppdatert og konsistent katalog-

informasjon. Dersom nettverket best

ar av meir enn 1000 maskiner bør ein bru-

ke NIS+istaden for NIS.

25.2 Formatet p˚a passordﬁla

Passordﬁla ligg p

a /etc og heiter passwd (ja,— faktisk det same som kommando-

en for

a skifte passord!). Formatet p

a passordﬁla m

a ein kunne dersom ein skal

opprette brukarar,— i prinsippet er det ganske enkelt. Fila inneheld 7 felt som

blir skilt med teiknet : (kolon). Det første feltet er brukernamnet, det krypter-

te passord, den numeriske identiteten, nummerisk gruppeidentitet, fulltnamn,

full sti til heimekatalogen og full sti for skall. Eit eksempel p

a dette kan vere:

nils:FGsh/Ps7b.Stz:23409:14320:Nils Nilsen:/home/nils:/bin/bash

Ikkje alle system vil bruke dette formatet,— enkelt system som i tillegg bru-

kar /etc/shadow vil ikkje ha passordet i /etc/passwd Istaden brukar den ei ﬁl /etc/

shadow som inneheld passordet. I tillegg inneheld /etc/shadow ein del ting til

som eg ikkje vil kome nærare inn p

a end

a. Dersom systemet brukar /etc/shadow

vil passordfeltet inneholde teiknet x. Grunnen til at ein legg passordet i /etc/

shadow er at p

a den m

aten f

ar eit litt sikrare system. Dette skal eg kome tilbake

til seinare.

Teiknet “*” har ein spesiell betydning i passordfeltet enten det st

ar i /etc/passwd

eller i passordfeltet i /etc/shadow . Dette teiknet kan ikkje forekome i eit lovleg

passord og blir derfor brukt for

a stenge ein konto. For

a vere heilt sikker p

at ein har stengt kontoen bør ein ogs

a sette inn /bin/false som skall p

a denne

kontoen.

25.3 Formatet p˚a /etc/shadow

Fila /etc/shadow er delt inn i 9 felt med teiknet : (kolon) som skilleteikn. Den

startar med brukarnamn, s

a passord, antal dagar sidan 1. januar 1970 passordet

vart endra, minimum antal dagar før ein kan forandre passordet, maksimum

antal dagar passordet er gyldig, antal dagar brukaren skal f

a melding før ein

a endre passordet, antal dagar kontoen kan vere inaktiv før den blir stengt,

antal dagar før kontoen blir stengt og siste feltet diverse ﬂagg (dette feltet er

pr. dags dato ikkje i bruk).

olemann:Gfs3h/9nb7Jn.:35:30:90:7:30:365:

232 KAPITTEL 25. OPPRETTE BRUKARAR

Fila /etc/shadow er vanlegvis ikkje ei ﬁl ein vil forandre p

a for “hand”. P

a dei

ﬂeste system vil ein ha kommandoar for

a gjere dette,– p

a SunOS 5.x ( Solaris

2.x ) ﬁnst det f.eks ein kommando pwconvsom kan brukast for

a oppdatere /etc/

shadow dersom ein har forandra /etc/passwd for “hand”. /etc/shadow har dess-

utan sterke aksessrettighetar for

a unng

a innsyn og for at den skal hindre

a bli

forandra ved vanvare,— den har kun lesetilgang for root.

25.4 Formatet p˚a /etc/group

I ﬁla /etc/group vil ein ﬁnne alle grupper som er deﬁnert p

a eit UNIX–system.

Formatet p

a denne er ogs

a svært likt dei andre ﬁlane. Denne ﬁla 4 felt,— sepa-

rert med teiknet : ( kolon) som dei andre ﬁlane. Første felt er namnet p

a gruppa,

gruppepassord, numerisk identitet og siste felt er ei liste med brukarnamn skilt

med komma. Eksempel p

a innhold i gruppeﬁl:

hooters:

:13245:nils,magnus,olemann

I passord-ﬁla deﬁnerer ein brukarar med numerisk gruppeidentitet,— dette

er den primære gruppa for ein brukar. Dersom vedkomande brukar skal vere

medlem av ﬂeire grupper,— og det treng ein ofte, skal ein skrive inn vedko-

mande i brukarnamnlista i siste feltet.

25.5 Brukaridentitet i UNIX

Eit brukar-namn i UNIX er kun eit symbolsk namn i UNIX. Brukaridentiteten

er fullt og heilt knytta til den numeriske identiteten som ein har f

att tildelt i

passordﬁla. UNIX operer ikkje internt med det symbolske brukarnamnet. Det-

te er kun ein slags merkelapp som blir brukt som referanse inn i passordﬁla

ar ein loggar seg inn p

a systemet. N

ar ein listar ut ﬁlane sine, eller kjøyrer eit

program som treng

a skrive ut det symbolske brukarnamnet m

a UNIX alltid ha

lesetilgang til /etc/passwd for

a sl

a opp i passordﬁla med den numeriske brukar-

identiteten og ﬁnne det symbolske namnet for

a kunne skrive det ut. Dersom

ein opprettar ein brukar med numerisk identitet 0,— s

a vil vedkomande vere

superbruker p

a lik linje med den brukaren som har det symbolske namnet root

sjølv om vedkomande har eit anna symbolsk brukarnamn. Alle andre som har

ein numerisk brukaridentitet ulik 0 kan ikkje vere superbruker p

a systemet.

a dei ﬂeste system vil numeriske brukaridentitar under 100 vere reservert

for spesielle form

al,— dette kan for spesielle systemprosessar eller program-

pakkar. Her er eit eksempel fr

a RedHat–Linux:

root:6PG27vgXgU/Bs:0:0:root:/root:/bin/bash

bin:

:1:1:bin:/bin:

daemon:

:2:2:daemon:/sbin:

adm:

:3:4:adm:/var/adm:

lp:

:4:7:lp:/var/spool/lpd:

sync:

:5:0:sync:/sbin:/bin/sync

shutdown:

:6:0:shutdown:/sbin:/sbin/shutdown

halt:

:7:0:halt:/sbin:/sbin/halt

mail:

:8:12:mail:/var/spool/mail:

25.6. OPPRETTE BRUKARAR 233

news:

:9:13:news:/var/spool/news:

uucp:

:10:14:uucp:/var/spool/uucp:

operator:

:11:0:operator:/root:

games:

:12:100:games:/usr/games:

gopher:

:13:30:gopher:/usr/lib/gopher-data:

nobody:

:99:99:Nobody:/:

Ellers er det litt forskjellig kor stor verdi ein kan velge for den største nume-

riske brukaridentiten. SunOS 5.x taklar ein verdi opp mot ca. 2.1 miliardar,—

medan under Ultrix bør den ligge under 32000. I realiteten har dei ﬂeste system

apass stor verdimengde at dette ikkje skulle vere noko problem for dei ﬂeste

organisasjonar. Pr. idag har f.eks Norges Tekniske Naturvitenskaplige Univer-

sitet (som eg tilhøyrer) ca. 21000 studentbrukarar og over 2500 brukarar for

tilsette i ein felles brukardatabase. Nesten alle studentane og ein god del tilset-

te er registrert p

a ei felles UNIX–maskin utan at det skapar problem. Dei ﬂeste

levrandørar er ogs

a p

a god veg over til 64–bits operativsystem og dermed vert

verdiomr

adet kraftig utvida. Med eit 32–bits operativsystem og dersom ein

brukar eit heiltal med forteikn skal ein teoretisk oppn

maxuid : 2

= 32768 (25.1)

Med eit 64–bits operativsystem skal ein teoretisk oppn

maxuid : 2

= 2147483648 (25.2)

Under SunOS 5.x kan ein ﬁnne maxuid ved

a leite etter konstanten MAXUID

i ﬁla /usr/include/sys/param.h. P

a min SUN–maskin som kjøyrer SunOS 5.5.1 ga

dette:

# grep MAXUID /usr/include/sys/param.h

#define MAXUID 2147483647 /

max user id

Det vil alts

a seie at den tillet over 2.1 milliardar ulike numeriske brukeridentitetar.

SunOS brukar eit langt

heiltal med forteikn som representasjon for numerisk

brukeridentitet,— ref. matematisk eksempel: 25.2.

25.6 Opprette brukarar

Det ﬁnst sikkert like mange m

atar

a opprette brukarar som det ﬁnst system-

administratorar,— men det ein oppdagar er at mange av dei verktøy som ﬁnst

ofte kjem til kort. Dette nemmde eg i innleiinga,— og d

a st

ar ofte overfor pro-

blemet enten

a godta det og gjere dei nødvendige handgrep etterp

a dersom det

manglar funsjonalitet. Det som oftast skjer er at ein lagar seg sitt eige program

for

a legge til brukarar,— eller gjer det manuelt.

25.6.1 Programmet vipw

Dersom ein ved

a gjere det manuelt bør ein bruke ein eller anna form for l

asing

av passordﬁla. D

a BSD 4.4 kom i sin tid introduserte den ein ny kommando

Eit langt heiltal i programmeringsspr

aket C vil som regel seie at heiltalet like langt som 2

gangar ordlengden for systemet.

234 KAPITTEL 25. OPPRETTE BRUKARAR

vipw som var kommandoen ein skulle bruke for

a forandre p

a passordﬁla. Den-

ne kommandoen er veldig enkel og tek ingen parametre,— det kanskje mange

mislikar er at den startar opp vidersom ein ikkje har sett miljøvariabelen EDI-

TOR til

a peike p

a noko anna. vipw gjer alle nødvendige l

asing av passordﬁla

for

a hindre at andre skal oppdatere den samstundes,— i tillegg gjer program-

met ein del konsistenssjekk for

a hindre at passordﬁla skal bli heilt øydelagt.

Det forhindrar ikkje at ein kan gjere feil p

a “vanlege” brukarar,— den vil stort

sett berre sjekke innslaget for root.

Denne kommandoen vil ﬁnst p

a dei aller ﬂeste BSD–baserte system eller sys-

tem som har BSD–utvidelsar. Eksempel p

a dette er SunOS 4.x, SunOS 5.x,

RedHat–Linux, Ultrix og Digital UNIX.

Etter at ein har oppdatert passordﬁla m

a ein p

a Solaris 2.x kjøyre program-

met pwconv som eg nemnde tidlegare for ogs

a f

a oppdatert /etc/shadow kjøyre

passordprogrammet passwd for

a sette passord p

a brukaren. Dette gjer ein med:

$ passwd brukernamn

New password:

New password (again):

Password changed

passwd: all authentication tokens updated successfully

Dette eksemplet er henta fr

a RedHat–Linux v. 4.1. P

a Solaris 2.5 har denne

kommandoen ein litt anna vri,— mest p

a grunn av introduksjonen av ein ny

og sikrare katalogfunksjon som Sun Microsystems kallar NIS+.

$ passwd -r files brukernamn

New password:

Re-enter new password:

Her m

a ein spesiﬁkt seie ifr

a om ein vil oppdatere /etc/passwd og /etc/shadow for-

di skifte av passord kan ogs

a skje gjennom ei katalogteneste. Dersom passordet

vart skifta p

a ei maskin som ikkje er NIS+–master eller NIS+–server m

a pass-

ordet bli sendt over nettverket til riktig maskin slik at passordet blir oppdatert

og dermed kan bli spreidd til alle maskiner i nettverket.

Digital UNIX har valgt

a legge passordet i /etc/passwd ,— men har laga ein liten

vri for

a klare

a sl

a fort opp i passordﬁla. Derfor har DEC laga eit lite pro-

gram mkpasswd som m

a kjøyrast etter at ein har oppdatert passordﬁla med

nødvendig informasjon og passord for

a legge ﬁla over ein slags indeksert

databaseformat som er raskare

a sl

a opp i enn ei ﬂat ﬁl. Etter at programmet

er kjøyrt vert ﬁlane /etc/passwd.dir og /etc/passwd.pag oppdatert. Brukaren vert

heller ikkje tilgjengeleg før ein har gjort dette. Dette gjeld berre dersom ein ikkje

kjøyrer NIS (YP).

25.6.2 Admintool under SunOS 5.x

a SunOS 5.x ﬁnst i tillegg eit graﬁsk verktøy admintool som let ein gjere ialle-

fall ein del av det enkle oppsettet. Ved

a velge i menyen Browse(ref ﬁg. 25.1) kan

ein krysse kva database ein vil kikke p

a eller eventuelt oppdatere. Ved

a krysse

25.6. OPPRETTE BRUKARAR 235

Figur 25.1: Admintool under SunOS 5.x.

av for Users i Browse–menyen og velge Add i Edit–menyen f

ar ein opp eit vindu

(ref. ﬁg. 25.2) med eit skjema der ein kan skrive inn dei nødvendige opplysnin-

gane. Mange av desse felta har sjølvforklarande tekst s

a derfor vil eg g

a nærare

inn p

a korleis ein gjer dette. Det som ser ut som eit problem med denne er at

den ikkje f

ar til

a lage heimekatalogen n

ar den er montert via NFS,— og det er

jo dei ﬂeste idag. Dette problemet kan rettast opp med

a eksportere ﬁlsystemet

med root–tilgang for den maskina som har den globale passordﬁla,— eller er

NIS–server (YP–server). Dette er ein rein katastrofe n

ar det gjeld sikkerhet,—

men dette skal eg kome tilbake til seinare. Ellers er admintool ein hendig og

rask liten sak som er enkel

a lære og bruke.

25.6.3 Kommandoane useradd, userdel og usermod for SunOS

5.x

SunOS 5.xhar ogs

a teiknbaserte verktøy for

a opprette, slette og forandre p

brukarar. Typisk nok heiter desse programma useradd, userdel og usermod.

I sin enklaste form kan useradd kallast med:

$ useradd bruker

Den vil d

a berre ﬁnne det største numeriske brukeridenteten og inkrementere

denne med 1,— dette er som regel ikkje det ein ønsker. Derfor har den ein god

del opsjonar og paramtre som ein kan sende in til kommandoen for

a sette spe-

siﬁkke verdiar. Opsjonen -c skal i følge manualsida dette kommentar,— det er

eigentleg litt forvirrande

a kalle dette kommentar for etter denne opsjonen vil

ein oppgje fullt namn p

a brukaren. Opsjonen -d tek p

afølgande argument som

heimekatalogen til brukaren. -g tek neste parameter som primærgruppe,— i

tillegg kan ein angje ﬂeire grupper med opsjonen -G og p

afølgande liste med

grupperidentitetar adskilt med , ( komma). Opsjonen -u tek p

afølgande pa-

ramter som numerisk brukeridentitet og opsjonen -s tek neste paramter som

236 KAPITTEL 25. OPPRETTE BRUKARAR

Figur 25.2: Vinduet for

a deﬁnere brukarar.

innloggingsskall.

$ useradd -c ’Olemann Nilsen’ -d /home/olemann -g student

-u 25348 -s /bin/bash olemann

Med

a slenge p

a opsjonen -D vil ein f

a lista ut standard-verdiane før brukaren

vert oppretta.

Eg anser ikkje denne kommandoen som nyttig utan at den blir brukt i skall-

program n

ar ein f.eks har ei heil masse brukarar som skal opprettast. Stort sett

i tilfeller n

ar bruk av admintool blir for arbeidskrevande.

usermod blir som kommandonamnet indikerer brukt til

a forandre ein eller ﬂei-

re av brukarproﬁlen n

ar det gjeld brukarnamn, primærgruppe og andre grup-

per, heimekatalog, skall,fullt namn og numerisk brukaridentitet. Den tek stort

sett dei same opsjonane som useradd.

$ usermod -u 23456 -g ansatt -G ftp,www -d /home/ole

-l ole olemann

(I begge eksempla er det lagt inn linjeskift for

a f

a ein ﬁnare formatering av

dette dokumentet.)

$ userdel -r ole

userdel er ein god del enklare

a bruke,— einaste opsjon er -r som er valgfri for

a slette heimekatalog. Før ein brukar denne opsjonen bør ein sjekke nøye om

ein kan slette heimekatalogen. Eg har ﬂeire eksemplar p

a at nokon har laga ein

25.7. SPESIELLE TRIKS 237

temporær brukar og at vedkomande har lagt denne p

a /(rota) og dermed kan

ein risikere at heile systemet vert sletta.

ade useradd, usermod og userdel vil feile dersom ein skal opprette heimekatalog,

ﬂytte eller slette heimekatalogen og den er montert via NFS fr

a anna maskin

utan at root har skrivetilgang.

25.6.4 Opprette brukarar under RedHat–Linux

a RedHat–Linux kan ein bruke vipw (jmfr. kapittel 25.6.1) som eg nemnde

tidlegare,— eller control–panel som er graﬁsk basert. I dette siste tilfelle startar

ein det med kommandoen control–panel. Programmet control–panel inneheld ei

rekkje forskjellige som en kan bruke til

a konﬁguere systemet. Eit av valga (p

min maskin iallefall) er User and Group Conﬁguration. Utsj

anaden og bruken er

vedlig lik admintool (jmfr. kapittel 25.6.2 og ﬁgur 25.1). Ved

a dobbel–klikke p

Figur 25.3: Control-panel under RedHat-Linux

symbolet for User and Group Conﬁguration f

ar ein opp vinduet for

a admini-

strere brukarar og grupper (ref. ﬁgure 25.3). Ved

a velge enten grupper eller

brukarar f

ar ein opp eit vindu med eit skjema ref. ﬁgur 25.5) som ein skal fylle

ut med brukarnamn, numerisk brukeridentitet, osv. . . . Dette skulle vere meir

eller mindre sjølvforklarande. S

a vidt eg veit har ikkje RedHat–Linux tilsvaran-

de tekstbaserte kommandoar for

a opprette brukarar slik som f.eks SunOS 5.x

(ref. kapittel 25.6.3). I tidlegare versjonar fanst det ein kommando adduser,—

det er mulig den ﬁnst end

a i andre distribusjonar enn RedHat–Linux.

25.7 Spesielle triks

Ofte kjem ein bort i problem med at brukarane ikkje skal ha tilgang til

a kunne

forandre p

a bestemte ﬁlar p

a sin heimekatalog,— eller skal ha innsyn i heime-

katalogen til kvarrandre men likevel tilhøyre same gruppe.

Ein m

ate

a gjere dette p

a er

a opprette ei gruppe pr. bruker p

a systemet. For

eksempel dersom ein opprettar brukaren “nils” lagar ein ogs

a gruppa “nils”,—

238 KAPITTEL 25. OPPRETTE BRUKARAR

Figur 25.4: Aministrere brukarar og grupper under RedHat-Linux

Figur 25.5: Dialog-vindu for

a opprette brukarar under RedHat-Linux.

25.7. SPESIELLE TRIKS 239

men brukaren “nils” er ikkje medlem i gruppa. Heimekatalogen blir d

a oppret-

ta med eigar “nils” og gruppe “nils”,— og alle kjøyrer med “umask” (ref. 6.7) lik

007 eller 7. Dermed vil ingen andre enn brukaren “nils” ha tilgang til sin eigen

heimekatalog.

Ein kan ogs

a oppn

a same effekt med

a opprette ei gruppe som ingen er medlem

av og opprette alle heimekatalogar med denne gruppa som gruppeeigar av

heimekatalogane.

I begge tilfella m

a ein gjere ein liten vri p

a heimekatalogane,— nemleg

a sette

setguid p

a katalogane. Dette vil seie at ein istaden for

a sette kjøresettighetar (

eXecute) p

a katalogen set p

a den s

akalla setguid biten. Dette stod ikkje omtala i

kapittel 6.6,— men det fungerer p

a følgande m

ate. N

ar setguid er satt p

a ei ﬁl

og ﬁla er ei kjøyrbar ﬁl,— vil ﬁla bli kjøyrt med rettighetane til den gruppa som

eig ﬁla. P

a ein katalog med setguid vil alle ﬁlar og katalogar blir oppretta med

same gruppe som den gruppa som eig katalogen uansett kva gruppe den bru-

karen som oppretta katalogen eller ﬁla er medlem av. Om ﬁla eller katalogen

er setguid blir symbolisert med ein s istadenfor ein x p

a gruppeaksessen.

$ ls -ld

drwxrwsrwt 2 root root 1024 Sep 26 22:13 ./

$ id

uid=15958(trondk) gid=14430(ifi)

$ touch fila

$ ls -l fila

-rw-r--r-- 1 trondk root 0 Sep 26 22:16 fila

$ mkdir katalogen

$ ls -l

total 1

-rw-r--r-- 1 trondk root 0 Sep 26 22:16 fila

drwxr-sr-x 2 trondk root 1024 Sep 26 22:17 katalogen/

Legg ogs

a merke til at den nye katalogen f

ar ogs

a setguid biten sett,— det betyr

at setguid vil ogs

a gjelde for alle subkatalogar. For

a sette setguid p

a katalogar

eller ﬁl brukar ein kommandoen chmod (ref. kapittel 6.6).

$ chmod g+s fila

den oktale verdien kan ein ogs

a bruke,— d

a ogs

a i kombinasjon med resten av

aksessrettighetane.

$ chmod 2755 fila

Ellers vil chmod oppfatte det som om ein vil sette andre aksessrettighetar enn

setguid.

I den seinare tid har det vorte meir og meir vanleg at ein kjører web–server

a iallefall UNIX–maskiner. Denne web–serveren skal kjøyre under ein upri-

viligert bruker,— dvs. den skal kjøyre med ein bruker-identitet som har mi-

nimale rettighetar p

a eit system. Problemet oppst

ar n

ar denne skal lese ﬁlar

under brukarane sin heimekatalog. Dermed m

a ein i mange tilfeller opne litt

240 KAPITTEL 25. OPPRETTE BRUKARAR

opp p

a aksessrettighetane p

a heimekatalogen. Slik at ein iallefall kan lese web–

dokument under heimekatalogen. Det er vanleg at web–serveren leitar eter

slike dokument under katalogen public html p

a heimekatalogen. For at web–

serveren skal kunne lese dokumenta m

a ein minimalt ha kjøretilgang for alle p

heimekatalogen og public html–katalogen,— og i tillegg m

a web—dokumenta

vere lesbare for alle. I underkatalogar p

a public html skal ein ogs

a kun ha kjøre-

tilgang p

a katalogar. Dette er for

a hindre at ein kan liste ut innholdet p

a kata-

logane.

Dette problemet kan ein unng

a med andre metodar,— f.eks med

a kjøyre web–

serveren i eit anna rot–niv

a. Dette er litt for innﬂøkt

a g

a gjennom p

a noverande

tidspunkt. Interesserte lesarar blir anbefalt

a sl

a opp i lesestoff om korleis ein

skal sette opp ein sikker web–server.

Kapittel 26

Network File System, NFS

UNIX, NFS og NIS er dei tre tinga som nærast er synomynt for ein vellykka

nettverksløysing. Dette gjer at ein kan dele ﬁlar saumlaust i eit nettverk,— kor

ﬁlane fysisk er plassert er heilt transparent. Alt er ikkje berre fryd og gam-

men n

ar det gjeld sikkerhet,— men det g

ar an

a unng

a fallgruvene dersom

ein passar p

a sette opp NFS riktig. Først vil eg gjennomg

a korleis dette vart

gjennomført i BSD–UNIX og deretter System V Release 4.

NFS vart laga av SUN Microsystems og den gongen det vart laga var SunOS

ein etterfølgar av BSD–UNIX. Etter SunOS 5.x har SUN g

att over til System V

Release 4 standarden.

Eksempla er henta fr

a RedHat 4.1 og SunOS 2.5.1 ( eller Solaris 2.5.1).

Det første ein skal legge merke til at NFS brukar begrepet eksportering av ﬁlsystem,—

dvs. at dersom ein vil dele eit ﬁlsystem med ei anna maskin m

a ein eksportere

dette ﬁlsystemet. Dersom ein vil f.eks dele /home mellom ﬂeire maskiner vil ein

legge dette inn i ﬁla som exporterer ﬁlsystemet og d

a vil alle subkatalogar fr

og med /home vere tilgjengeleg for dei maskinene ein har eksport dette ﬁltreet

til

I UNIX er alle brukarar tildelt ein numerisk brukeridentitet ( ref. 25.5 ) og bru-

keridentiteten er heilt og fullt knytta til denne numeriske verdien. Derfor m˚a

den same brukaren ha den same numeriske brukaridentiteten p

a alle maskiner

som skal ha tilgang til eit ﬁlsystem via NFS. Dersom ein kjøyrer NIS (ref. 25.1)

a desse maskinene vil ikkje dette vere eit problem,— men det som er verdt

merke seg er at root vil miste sine rettighetar p

a eit ﬁlsystem som er montert fr

ei anna maskin dersom ein spesiﬁkt ikkje gjer unntak for dette.

For

a gjere systemet sikrast mulig skal ein eksportere dei ﬂeste ﬁlsystema med

kun lesetilgang og utan tilgang for root. Det som skjer i dette tilfellet er at

ein brukeridentitet med numerisk identitet lik 0 blir forandra til ein bruker

ved namn nobody. Brukaren nobody har ein spesiell betydning n

ar ein kjøyrer

NFS,— denne brukaren er ein slags anonym bruker som ikkje skal eige ei ein-

aste ﬁl eller katalog p

a systemet. Dermed har den brukaren heller ingen re-

I RedHat-Linux ﬁnst det faktisk unntaksreglar for dette.

241

242 KAPITTEL 26. NETWORK FILE SYSTEM, NFS

tighetar til

a kunne gjere forandringar. Dersom ein ikkje har ein slik bruker i

passordﬁla skal ein opprette ein slik bruker. RedHat-Linux 4.1 og Solaris har

alltid ein slik bruker i /etc/passwd.

26.1 Formatet for /etc/exports under RedHat-Linux

Formatet for /etc/exports er rimeleg enkelt,— i første kolonne vil ein skrive inn

ﬁlsystemet som skal delast. I neste kolonne maskinnamn p

a dei maskinene ein

vil eksportere ﬁlsystemet til. Formatet for maskin-namn i RedHat-Linux kan

ein oppgje p

a ﬂeire former,— b

ade med s

akalla jokerteikn,— jokerteikn saman

med domene–namn og nettgruppe

, s

akalla IP-nettverk og maskinnamn.

Dersom ein ikkje oppgjev ei maskin i 2. kolonne vil ﬁlsystemet vere exportert

til heile verden. Dette vil eg p

a det sterkaste fr

ade!.

maskinnamn Dette er vel det mest brukte formatet. Her kan ein oppgje en-

ten maskinnamnet, det fullt kvaliﬁserte maskinnamnet med domene el-

ler IP–adressa til maskina.

nettgruppe Ei nettgruppe blir oppgjeve som @gruppenamn.

jokerteikn Maskinnamn som inneheld teikna * og ?. Dette kan spare ein for

ein hel del skriving og eventuelle feil. Maskinnamnet *.eit.domene.no vil

ekspandere til alle maskiner i domenet eit.domene.no. Legg merke til at

dette ikkje vil ekspandere til ﬂeire.maskiner.eit.domene.no.

IP-nettverk Ein kan eksportere til maskiner p

a eit s

akalla (sub-)nettverk. Dette

vert gjort ved

a oppgje eit adresse og maske par p

a formen addresse/maske,—

som f.eks 158.38.61.0/255.255.255.0. Som vil eksportere eit ﬁlsystem til

alle maskiner med IP–adresse som inneheld 158.38.61. Eller 158.38.61.0/

255.255.254.0 som tilsvarar alle maskiner med adresser p

a nett 158.38.61.0

og 158.38.62.0.

I tilleg kan ein legge p

a spesielle opsjonar som innverkar p

a korleis maskiner

har tilgang,— det kan f.eks vere at andre maskiner skal kun ha lesetilgang.

RedHat–Linux har utvida desse opsjonane ganske kraftig og har mange opsjo-

nar som gjer at ein kan ﬁntrimme m

aten dette vert gjort p

Dei vanlegaste opsjonane er:

rw Eksporter ﬁlsystemet med lese– og skrivetilgang.

ro Eksporter ﬁlsystemet med kun lesetilgang.

noaccess Dette gjer ein bestemt (sub)katalog utilgjengeleg for bestemte maski-

ner. Dette er nyttig dersom ein vil eksportere eit heilt katalog-tre,– men

vil gjere unntak for bestemte katalogar.

I tillegg ﬁnst det ein del “sære” opsjonar,— n

ar eg no brukar uttrykket sære

meinar eg namnet p

a opsjonane.

root squash Gjer om bruker– og gruppeidentitet 0 til bruker– og gruppeiden-

titeten til nobody p

a det monterte ﬁlsystemet. Det er ofte ikkje nok

a bruke

Dette er eit begrep i NIS,— det er ikkje s

a farleg om du ikkje veit dette end

a. . .

26.1. FORMATET FOR /ETC/EXPORTS UNDER REDHAT-LINUX 243

denne opsjonen,— det ﬁnst ogs

a andre reserverte brukeridentitetar som

har spesielle rettighetar som kan opne for sikkerhetsproblem.

no root squash Det motsette av foreg

aande opsjon.

squash uids og squash gids Denne opsjonen spesiﬁserer ei liste av numeris-

ke brukeridentitetar som skal bli gjort om til brukeridentiteten til nobody.

all squash Betydninga av denne opsjonen skulle vel vere innlysande.

anonuid og anongid Sett eksplisitt den anonyme brukaridentiteten til den s

akalla

anonyme brukaren nobody til ein bestemt numerisk verdi.

Eit eksempel p

a /etc/exports fr

a RedHat–Linux:

/home massa(rw) mina(rw) misa(rw)

/home/prosjekt (noaccess)

/local massa(ro) mina(ro) misa(ro)

/pub massa(ro,all_squash)

/privat mina(rw,all_squash,anonuid=150,anongid=100)

/ spesiell(rw,no_root_squash)

Den første linja eksorterer /home til maskinene massa,mina og misa med b

ade

lese– og skrivetilgang for alle andre enn root.

Linje to gjer eit unntak for katalogen /home/prosjekt,— ingen maskiner skal ha

tilgang til subkatalogar under /home/prosjekt

Linje tre eksporterer ﬁlsystemet /local til massa,mina og misa med kun lesetilgang.

Linje ﬁre eksporterer katalogen /pub til maskina massa med kun lesetilgang og

alle brukarar som aksesserer det monterte ﬁlsystemet skal gjerast om til nobody.

Linje fem eksporterer ﬁlsystemet /privat med lese- og skrivetilgang til maski-

na mina, alle brukaridentitetar skal gjerast om til den numeriske brukar– og

gruppeidentiteten som er oppgjeve med opsjonane anonuid og anongid.

Den siste linja er eksportert til maskina spesiell og root p

a spesiell skal ha full

tilgang til det monterte ﬁlsystemet.

Legg merke til at her treng ein ikkje

a oppgje maskinnamn.

Kapittel 27

Secure Shell (sshd)

sshd er tenarprogrammet for ssh. Tilsaman erstattar desse 2 programma rsh og

rlogin,— og tilbyr kryptert kommunikasjon mellom to maskiner over eit usik-

kert nettverk.

sshd lyttar etter oppkoblingar fr

a klientar. Vanlegvis blir programmet starta

ved oppstart av vertsmaskina. Den startar ein ny prosess for kvar ny oppkob-

ling. Desse prosessane handterer nøkkelutveksling, kryptering, autentisering,

utføre kommandoar og datatransport.

OpenSSH[6] støttar b

ade SSH 1 protocol og SSH 2 protocol samstundes. Standard–

installasjonen er gjerne konﬁgurert slik at den vil prøve SSH 2 protocol først og

falle tilbake p

a SSH 1 protocol dersom klienten ikkje støttar SSH 2 protocol. Det

er ikkje anbefalt

a kjøre SSH 1 protocol.

27.1 SSH protokoll 1

Kvar vertsmaskin har ein spesiﬁkk RSA[25]–nøkkel (vanlegvis p

a 1024–bits)

for

a identiﬁsere maskina. I tillegg, n

ar prosessen blir starta opp, vil den lage

ein ny RSA–nøkkel. Denne nøkkelen blir regenerert kvar time dersom den har

vore i bruk,— og den blir aldri lagra til disk.

ar ein klient tek kontakt, vil sshd svare med sin offentlege RSA[25]–nøkkel og

prosessnøkkelen. Klienten samanliknar den offentlege nøkkelen med den som

ﬁnst i sin eigen database for

a veriﬁsere at den ikkje har vorte forandra sidan

sist.

No vil klienten lage eit tilfeldig nummer p

a 256–bits. Klienten krypterer det-

te nummeret med b

ade den offentlege nøkkelen til vertsmaskina og proses-

snøkkelen. Begge sider vil bruke dette nummeret som sesjonsnøkkel og all

kommunikasjone vil bli kryptert med dette nummeret s

a lenge sesjonen va-

rer. Resten av sesjonen blir kryptert med ei konvensjonell algoritme, som Blow-

ﬁsh[13] eller 3DES[28], standard algoritme er 3DES. Klienten vel algoritme ut

a det som blir tilbydd fr

a tenaren.

No g

ar klienten og tenaren inn i ein autentiseringsdialog. Klienten vil prøve

244

27.2. SSH PROTOKOLL 2 245

a autentisere seg sjølv ved

a bruke .rhosts, .rhosts kombinert med RSA[25]–

nøkkelen for klienten, RSA[25] utfordring–response autentisering, eller ein pass-

ordbasert autentisering.

Uansett autentiseringsmetode, vil kontoen bli sjekka om den er aksesserbar.

Ein konto er ikkje tilgjengeleg dersom den l

ast, er lista opp i DenyUsers, eller

gruppetilhørigheten for kontoen er lista opp i DenyGroups.

rhosts autentisering er normalt sl

att av fordi den er fundamentalt usikker,—

men den kan sl

aast p

a i tenarkonﬁgurasjonen. Systemsikkerheten er ikkje for-

betra utan at rshd, rlogind og rexecd er sl

att av.

27.2 SSH protokoll 2

Protokoll 2 fungerer veldig likt. Kvar vertsmaskin har ein spesiﬁkk nøkkel

(RSA[25] eller DSA[16]) for

a identiﬁsere vertsmaskina. Men, n

ar prosessen

startar vil den ikkje lage ein nøkkel. Ved oppkobling vil man bruke Difﬁe–

Hellman[15]–metoden for

a bli einige om ein nøkkel. Denne avtalen resulterer i

ein sesjonsnøkkel.

Resten av sesjonen blir kryptert med ei symmetrisk algoritme. Som regel 128–

bit AES [12] , Blowﬁsh[13] , 3DES[28] , CAST128 [14] , Arcfour [24] , 192–bit AES

[12] eller 256–bit AES [12] .

Klienten velger algoritme fr

a den lista tenaren tilbyr. I tillegg vil integriteten bli

sjekka ved help av kryptograﬁsk autentiseringskode, som hmac–sha1[19] eller

hmac–md5 [18] .

27.3 Kommando–eksekvering og vidaresending av

data

Dersom klienten kan autentisere seg, g

ar begge sider inn i ein dialog for

a for-

berede seg til ein sesjon. No kan klienten kreve at den vil ha ein terminalenhet,

vidaresending av X11[30] forbindelse, vidaresending av TCP/IP[9][11][8][10]

forbindelsar eller vidaresending av autentiseringsagenten sin forbindelse.

Til slutt kan klienten be om eit skall eller at den vil ha utført ein kommando.

Begge sider entrar no ein sesjon. I ein sesjon kan begge sider sende data og da-

taene blir sendt til/fr

a skallet, kommandoen p

a tenarmaskina eller terminalen

hos klienten.

ar klienten ber om

a f

a avslutte, og alle X11[30]– og/eller andre forbindelsar

har blitt avslutta, sender tenarprogrammet retur–statusen fr

a kommandoen til

klienten og begge sider koblar ned forbindelsen.

27.4 Autentiseringsmetodar

sshd kan bruke forskjellige autentiseringsmetodar,— men dette er avhengig av

korleis sshd blir kompilert og installert.

246 KAPITTEL 27. SECURE SHELL (SSHD)

passord ein metode for

a sende passord mellom klient og tenar. Inkluderer

ofte eit program der ein kan skifte passord. Denne metoden er ikkje til-

gjengeleg i alle versjonar av Secure SHell.

publickey offentleg nøkkel basert autentisering som minimum støttar RSA[25]–

og/eller DSA[16]– nøkkelpar. Nokre implementasjonar støttar ogs

a X.509[29]

sertiﬁkat.

keyboard–interactive ein tilpasningsdyktig metode der tenarprogrammet sen-

der ein eller ﬂeire forespørslar etter autentiseringsinformasjon. Klienten

vil vidaresende forespørslane til brukaren og sende tilbake informasjo-

nen som blir gitt. P

a denne m

aten kan man bruke “eingangspassord”

a S/Key[27] eller SecureID[26] . OpenSSH kan konﬁgurerast til

a bruke

PAM[22] som kan implementere autentisering v.h.a.eingangspassord,—

som igjen kan føre til at man ikkje kan bruke “vanlege” passord.

GSSAPI ein autentiseringsmetode som brukar eksterne mekanismer som Kerberos[20]

eller NTLM[21],— og gjev “single-sign-on” mulighetar for Secure SHell.

Desse metodane er vanlegvis implementert i kommersielle versjonar av

Secure SHell,— men OpenSSH har faktisk ein fungerande GSSAPI[17] im-

plementasjon.

27.5 Opsjonar for sshd

sshd kan konﬁgurerast ved

a bruke opsjonar p

a kommandolinja eller f

ar ei kon-

ﬁgurasjonsﬁl (standard er sshd conﬁg ). Opsjonar p

a kommandolinja overstyrer

verdiar i konﬁgurasjonsﬁla.

sshd les konﬁgurasjonsﬁla p

a nytt dersom mottek eit hangup signal ( SIGHUP).

Vanlege opsjonar er:

–4 Tvingar sshd til berre

a bruke IPv4[8][10] adresser.

–6 Tvingar sshd til berre

a bruke IPv6 adresser.

–b bits Spesiﬁserer antal bits for den midlertidige server–nøkkelen n

ar ein bru-

kar protokoll versjon 1. Standard er 768 bits.

Litteratur

[1] iana — Internet Assigned Numbers Authority. Application for System

(Well–Known) Port Number. http://www.iana.org/assignments/

port-numbers. Last visited 2006-06-10.

[2] iana — Internet Assigned Numbers Authority. Internet Assigned Num-

bers Authority. http://www.iana.org/. Last visited 2006-06-10.

[3] Bill Lewis, Dan LaLiberte, and Richard Stallman. GNU Emacs Lisp Refe-

rence Manual. Free Software Fundation, Inc. http://www.gnu.org/

software/emacs/manual/elisp.html, Last visited 2011-09-25.

[4] Linda Mui and Eric Pearce. X Window System Administrator‘s Guide for

X11 release 4 and release 5, volume Eight of The X Window System Series.

O‘Reilly & Associates, Inc., O‘Reilly & Associates Inc., 632 Petaluma Ave-

nue, Sebastopol CA 95472, ﬁrst edition, October 1992.

[5] OpenGL. OpenGL The Iindustry’s Foundation for High Performance

Graphics. http://www.opengl.org/. Last visited 2011-08-28.

[6] OpenSSH. OpenSSH. http://www.openssh.org/. Last visited 2006-

06-29.

[7] OpenSSH. SSH Usage proﬁling. http://www.openssh.org/usage/

index.html. Last visited 2006-06-29.

[8] Jon Postel. RFC760, DOD STANDARD, INTERNET PROTOCOL. Tech-

nical report, Information Sciences Institute, University of Southern Ca-

lifornia, Information Sciences Institute, University of Southern Califor-

nia, 4676 Admiralty Way, Marina del Rey, California 90291, USA, January

1980. http://rfc.net/rfc760.html, Last visited 2007-02-16.

[9] Jon Postel. RFC761, DOD STANDARD,TRANSMISSION CONTROL

PROTOCOL. Technical report, Information Sciences Institute, Univer-

sity of Southern California, Information Sciences Institute, University of

Southern California, 4676 Admiralty Way, Marina del Rey, California

90291, USA, Januar 1980. http://rfc.net/rfc761.html, Last visited

2007-02-16.

[10] Jon Postel. RFC791, INTERNET PROTOCOL, DARPA INTERNET PRO-

GRAM, PROTOCOL SPECIFICATION. Technical report, Information

Sciences Institute, University of Southern California, Information Sciences

247

248 LITTERATUR

Institute, University of Southern California, 4676 Admiralty Way, Marina

del Rey, California 90291, USA, September 1981. Last visited 2007-02-16.

[11] Jon Postel. RFC793, TRANSMISSION CONTROL PROTOCOL, DARPA

INTERNET PROGRAM, PROTOCOL SPECIFICATION. Technical report,

Information Sciences Institute, University of Southern California, Infor-

mation Sciences Institute, University of Southern California, 4676 Ad-

miralty Way, Marina del Rey, California 90291, USA, September 1981.

http://www.ietf.org/rfc/rfc793.txt, Last visited 2011-11-09.

[12] Wikipedia, the free encyclopedia. Advanced Encryption Stan-

dard. http://en.wikipedia.org/wiki/Advanced_Encryption_

Standard. Last visited 2007-02-15.

[13] Wikipedia, the free encyclopedia. Blowﬁsh cipher. http://en.

wikipedia.org/wiki/Blowfish_cipher. Last visited 2007-02-15.

[14] Wikipedia, the free encyclopedia. CAST–128. http://en.wikipedia.

org/wiki/CAST-128. Last visited 2007-02-15.

[15] Wikipedia, the free encyclopedia. Difﬁe–Hellman key exchange. http:

//en.wikipedia.org/wiki/Diffie-Hellman. Last visited 2007-02-

15.

[16] Wikipedia, the free encyclopedia. Digital Signature Algorithm. http://

en.wikipedia.org/wiki/Digital_Signature_Algorithm. Last

visited 2006-06-09.

[17] Wikipedia, the free encyclopedia. Generic Security Services Application

Program Interface. ://en.wikipedia.org/wiki/GSSAPI. Last vi-

sited 2007-02-16.

[18] Wikipedia, the free encyclopedia. HMAC–MD5. http://en.

wikipedia.org/wiki/HMAC-MD5. Last visited 2007-02-15.

[19] Wikipedia, the free encyclopedia. HMAC–SHA1. http://en.

wikipedia.org/wiki/HMAC-SHA1. Last visited 2007-02-15.

[20] Wikipedia, the free encyclopedia. Kerberos(protocol). http://en.

wikipedia.org/wiki/Kerberos_protocol. Last visited 2007-02-16.

[21] Wikipedia, the free encyclopedia. NTLM. http://en.wikipedia.

org/wiki/NTLM. Last visited 2007-02-16.

[22] Wikipedia, the free encyclopedia. Pluggable Authentication

Modules. http://en.wikipedia.org/wiki/Pluggable_

Authentication_Modules. Last visited 2007-02-16.

[23] Wikipedia, the free encyclopedia. Public key infrastructure. http://en.

wikipedia.org/wiki/Public_key_infrastructure. Last visited

2011-07-17.

[24] Wikipedia, the free encyclopedia. RC4 (ARC4 or ARCFOUR). http:

//en.wikipedia.org/wiki/Arcfour. Last visited 2007-02-15.

[25] Wikipedia, the free encyclopedia. RSA. http://en.wikipedia.org/

wiki/RSA. Last visited 2006-06-09.

LITTERATUR 249

[26] Wikipedia, the free encyclopedia. SecureID. http://en.wikipedia.

org/wiki/SecurID. Last visited 2007-02-16.

[27] Wikipedia, the free encyclopedia. S/Key. http://en.wikipedia.

org/wiki/S/Key. Last visited 2007-02-16.

[28] Wikipedia, the free encyclopedia. Triple DES. http://en.wikipedia.

org/wiki/3DES. Last visited 2007-02-15.

[29] Wikipedia, the free encyclopedia. X.509. http://en.wikipedia.org/

wiki/X.509. Last visited 2007-02-14.

[30] X.Org Foundation. X Window System. http://www.x.org/. Last vi-

sited 2007-02-16.

Kolofon

Trond Kandal

Applikasjonsseksjonen

IT–Avdelingen

Norges Tekniske Naturvitenskaplige Universitet

7491 Trondheim

Dette dokumentet er satt med Palatino ved hjelp av T

XLive.

Dockumentstilen er a4paper, twoside og report.

Tilleggspakker er ifthen, ucs, inputenc, rcs, amssymb, babel, palatino, fancy-

hdr, parskip, fancybox, url, graphicx, thumbpdf og hyperref.

250